Onderstaande tekst komt uit een artikel van Joep Huiskamp over het debat, dat eerder in de uitgave 16+1 covers verscheen. 

Het Eindhovense Chomsky-Foucault debat

Op vrijdagavond 22 oktober 1971 staan de camera’s van de Nederlandse Omroep Stichting opgesteld in het Auditorium van de Technische Universiteit Eindhoven (die dan nog Technische Hogeschool heet) om een debat tussen deze twee intellectuelen voor de eeuwigheid vast te leggen. In saecula saeculorum: de aflevering uit de reeks Internationaal Filosofenproject is nog steeds te vinden op YouTube.

Welke mots et choses vallen op, wanneer we deze video met een fenomenologische bril bekijken? De grote hal van het Auditorium is gevuld met een op het eerste gezicht overwegend mannelijk publiek van – naar we mogen aannemen – medewerkers en studenten. De publieksshots registreren veel zeitgemässe brillen, baarden en woeste kapsels.

Voor ingewijden is Dr. Kwee Swan Liat, tussen 1970 en 1984 hoogleraar algemene wijsbegeerte aan de THE, in het publiek herkenbaar. Twee dagen eerder heeft hij voor studenten een inleidend college gegeven over het gedachtengoed van de debaters. Op de achtergrond van de zaal blinkt het grote Pels en Van Leeuwen orgel. We zien drie heren met kwieke tred de trappen afdalen, op weg naar een talkshowzitje naast het bordes van wat tegenwoordig de Blauwe Zaal heet. Er staan drie modernistische stoelen, waarschijnlijk aangesleept uit de VIP room naast de Senaatszaal. Op een bijzettafeltje staat een karaf met jus d’orange. Het debat wordt geleid door filosoof Fons Elders (1936), een bebaarde en langharige brildrager in een beige vrijetijdspak en T-shirt. Noam Chomsky is gekleed in een donkergrijs confectiekostuum en draagt als enige een stropdas. De kijker krijgt nu en dan royaal zicht op de blote schenen van de Amerikaanse filosoof, dankzij een paar te korte broekspijpen. Michel Foucault’s naakte schedel glanst in het televisielicht. Zijn sokken reiken een stuk hoger dan die van Chomsky en hij draagt onder een modieus gesneden pak een beige coltrui.

Onder leiding van Elders wisselen beide heren met elkaar van gedachten over de menselijke natuur en de verhouding van de mens tot cultuur en politiek. Hoe verschillend ze ook zijn, volgens de gespreksleider graven beide heren ieder ‘vanuit een andere kant van een berg naar hetzelfde middelpunt’ Die graaftocht in het Auditorium wordt geen luchtig onderonsje. ‘The clash between Chomsky and Foucault centers on this universal human nature: is human nature common to all people, irrespective of time, place, class, religion, race and so on? Or is the notion of human nature a limited construction dating from a certain period in history such as the 17th and 18th centuries, when Newtonian physics were applied to men with little understanding of the facts?’

Chomksy spreekt Engels, Foucault laat vijf minuten voor aanvang van het debat aan Fons Elders weten dat hij (tegen de afspraak in) Frans zal spreken. Geen enkele talkshow zou anno 2019 de behandelde materie langer dan vijf minuten op het menu zetten, uit wegzapvrees. Maar het Eindhovense publiek geeft geen krimp en de publieksshots wekken de indruk dat er geen woord of zin uit het discours van Foucault onbegrepen blijft. Of dat in werkelijkheid ook zo is, is maar de vraag. Zelfs Elders geeft in zijn herinneringen aan het debat toe dat hij hoofdpijn kreeg van het tegelijkertijd denken en spreken in twee talen. De relatie tussen taal en macht, niet verwonderlijk gezien de belangstelling van beide filosofen, komt in elke geval in het gesprek uitgebreid aan de orde.

Chomsky waarschuwt in Company Town Eindhoven voor de macht en de onderdrukkende werking van multinationals ‘which are not very far from us physically, tonight’. Foucault op zijn beurt verklaart dat hij weinig fiducie heeft in het democratisch gehalte van de maatschappij. De debaters snijden in hun gesprek ook onderwerpen aan als recht en gerechtigheid. Foucault neemt een voorschot op de thematiek uit Discipline and Punishment: ‘the fight against class justice, against injustice, is always part of the social struggle: to dismiss the judges, to change the tribunals, to amnesty the condemned, to open the prisons, has always been part of social transformations as soon as they become slightly violent.’

Aan het eind van het debat is er ruimte voor kritische vragen. Er waait een revolutionaire Zeitgeist door de gelederen van het publiek, gezeten onder het – in 1966 met geld van de NV Philips aangeschafte – Pels en Van Leeuwen orgel. De eerste vraag aan Chomsky gaat over zijn definitie van het marxistische begrip proletariaat. Dekt dat begrip nog wel de lading? Want het zijn toch vooral revolutionaire studenten uit de middenklasse die zich identificeren met het proletariaat? Nou, zegt Chomsky, misschien moeten we het woord inderdaad maar afschaffen. Maar van welke maatschappelijke groepen moet dan de revolutie komen? Het kunnen, aldus Chomsky, wel degelijk de intellectuele arbeiders zijn die daarvoor zorgen, zolang ze maar aan de goede kant van de revolutie staan.

De Vietnamoorlog houdt begin jaren zeventig internationaal de gemoederen bezig. Een student (ringbaard, fors brilmontuur, coltrui) vraag de Amerikaan hoe hij weet te overleven binnen het Massachusetts Institute of Technology, dat bekend staat als ‘war contractor and intellectual maker of this war’. MIT is inderdaad, erkent Chomsky, een instituut waar onderzoek wordt verricht ten behoeve van oorlogsvoering. Tussen neus en lippen door laat de Amerikaan vallen dat hij geen verklaard pacifist is. Maar aan de andere kant is MIT ook een universiteit waar libertarian values worden gekoesterd. Niet dat die waarden de Vietnamese bevolking zullen redden. Spreken over MIT, begrijpen we van Chomsky, vraagt om een genuanceerde benadering. Of het instituut hem als kritische intellectueel misbruikt als links alibi voor alle onderzoeksactiviteiten die worden uitgevoerd voor het Amerikaanse leger, is de volgende vraag. ‘Aren’t you afraid that your presence at MIT gives them a clean conscience’?

Chomsky vindt van niet: ‘I think my presence at MIT serves marginally to help, I don’t know how much, to increase student activism against a lot of the things that MIT as an institution does. At least I hope that’s what it does.’

Voorbereidingen voor het televisieprogramma

Het levendige debat wordt op de late zondagavond van 28 november 1971 uitgezonden, herinnert regisseur Kees van Langeraad zich in 2006: ‘Als programma was het voor de NOS destijds een buitenbeentje, zo’n lang debat tussen twee filosofen. We wilden het graag met publiek opnemen en kozen voor een setting aan de Technische Hogeschool Eindhoven. Ik herinner me Chomsky als een cleane Amerikaan. Foucault was een meer extravagante man, die na de uitzending een grote interesse aan de dag legde voor het Amsterdamse nachtleven.’

De oorspronkelijke opzet van moderator Fons Elders was om een achttal beroemde filosofen uit te nodigen als gastdocenten aan enkele Nederlandse universiteiten. Toen de NOS zich als partner meldde, ontstond het idee om de filosofie uit de ivoren toren te halen en een serie debatten op te zetten in aanwezigheid van publiek. Dat leidde tot een viertal op televisie uitgezonden programma’s, met naast het duo Foucault en Chomsky gesprekken tussen de koppels Alfred J. Ayer en Arne Naess, Karl Popper en John Eccles, Leszek Kolakowski en Henri Lefèbvre. De drie overige debatten werden opgenomen in de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden, in de Aula van de Universiteit van Amsterdam aan het Spui en in de Ridderzaal in Den Haag.

De tekst van wat het Eindhovense debat tussen Foucault en Chomsky is gaan heten, werd later gepubliceerd in een drietal Engelstalige uitgaven. In Reflexive Water (1974) en in Freedom and Knowledge (2013) haalt Fons Elders herinneringen op aan zijn ontmoetingen met de beide gesprekspartners. Foucault blijkt aanvankelijk in de omgang een nogal stekelig heerschap. Wanneer Elders hem in 1970 Parijs voor het eerst opzoekt, duurt het even tot hij in het appartementencomplex de juiste deurbel heeft gevonden. Hij komt daardoor vijf minuten te laat binnen. ‘Jammer’, reageert de denker, ‘dan hebben we nog maar 25 minuten over.’

Foucault komt op de Nederlandse filosoof over ‘als een kruising tussen een Chinese generaal uit de Ming Dynastie en Graaf Dracula’. Zin in een tv-debat met Chomsky heeft de Fransman niet. In 2019 herinnert Fons Elders zich het bizarre gesprek waarmee hij uiteindelijk Foucault alsnog wist over te halen. Na het korte onderhoud in het appartement van Foucault lopen ze beiden naar buiten. Naast zijn auto vraagt de Fransman beleefd aan de Nederlandse bezoeker ‘Wat kan ik nog voor u doen?’ ‘Mocht u naar Bordeaux gaan, rijd ik graag met u mee’, antwoordt Elders. Dat verrast Foucault. ‘Hij moest ergens in Parijs zijn, dus reed ik een eind mee tot hij stopte. We wandelden samen verder. Foucault zei: ik houd niet van televisie, waarop ik opmerkte dat TV interessant kan zijn.

Ik vertelde dat ik als eerste naakte man op de Nederlandse televisie te zien was geweest. Foucault sprong bijna in de lucht en zei ongelovig: Dat kan niet waar zijn. Waarop ik weer antwoordde: complètement nu, seulement avec des bottes rouges. Foucault zei toen: dan wil ik met jou en Chomsky naakt op TV.’ Was deze wens ook omgezet in werkelijkheid, dan zou het Eindhovense debat ongetwijfeld wereldnieuws zijn geworden. Maar de drie heren zouden in het Auditorium hun kleren aanhouden.

Het bleef niet bij één voorbereidend gesprek. In september 1971 reizen Elders en regisseur Vincent Monnikendam af naar Parijs voor een introducerend televisieportret. Dat mag van Foucault geen biografisch karakter krijgen. Het tonen van emotie is hem vreemd; de persoon achter de filosoof doet er niet toe. Sterker nog: zijn persoonlijk leven valt samen met zijn denken. In vijftien minuten wordt de indringende woordenvloed van Foucault vastgelegd.

Wanneer Elders voor de derde keer met hem heeft afgesproken, ditmaal in een Amsterdams café, om alsnog een kort meer persoonlijk portret van hem op te nemen, weigert Foucault opnieuw mee te werken. Hij heeft twee hele avonden in de Amsterdamse Melkweg rondgehangen, in die jaren een underground popcentrum. Hij houdt zijn kaken stijf op elkaar. Na acht uur ’s avonds, laat hij weten, wenst hij überhaupt alleen nog te converseren met mensen onder de dertig. Van de weeromstuit begint een geïrriteerde Elders aan de tafel de Geschiedenis van de Waanzin van Foucault te lezen. Zo zitten ze zwijgend (‘als in een toneelstuk van Samuel Beckett’) tegenover elkaar tot een taxi komt om de Franse intellectueel naar een gereedstaand vliegtuig te brengen.

De voorbereidende contacten tussen Elders en Chomksy lopen wat soepeler. Op 29 mei 1970 bezoekt de Nederlandse filosoof het MIT om afspraken te maken over het debat. In de hal van het gebouw waar Chomsky een werkkamer heeft, hangt – zo noteert Elders – een lijst met namen van allerlei aan het Amerikaanse leger gelieerde onderzoeksafdelingen. Op de kamer van de filosoof die er uit ziet een perfecte bankbediende, signaleert hij een groot affiche van Fidel Castro en van een Black Panther coryfee.

Fons Elders memoreert bijna een halve eeuw later dat men destijds in Nederland geen besef had van wat er nodig was om de beide denkers te overtuigen om met elkaar in debat te gaan. ‘Michel Foucault en Noam Chomsky waren verschillende persoonlijkheden: fysiek, moreel en qua wereldbeeld. Foucault was een gespleten persoonlijkheid. Hij reageerde verschillend, afhankelijk van een aantal factoren. Chomsky attaqueert nog steeds de supermachtige Verenigde Staten en zijn imperialistische wereldpolitiek. Dat is geen sinecure. Zijn gevoel voor rechtvaardigheid c.q. gerechtigheid is zonder aanziens des persoons. Dat is groots!’