De experimenten waren voor de deelnemers traumatisch. Zo bleek in Stanley Milgrams experiment het merendeel van de deelnemers bereid een ander elektrische schokken te geven. Deze waren zo sterk dat ze - wanneer ze daadwerkelijk waren gegeven - het slachtoffer ernstig verwond, zo niet gedood zouden hebben. Men gehoorzaamde de experimentleider - de autoriteit - en deed wat nodig was om de ander iets te ‘leren’.

Tien jaar later verdeelde Philip Zimbardo 24 jonge gewone mannen naar willekeur in een groep gevangenen en een groep gevangenisbewaarders. Het rollenspel had 14 dagen moeten duren, maar na 6 dagen schrok een bezoekster toen ze zag wat zich daar afspeelde. Gevangenen werden eenzaam opgesloten, mishandeld, of moesten met zak over het hoofd en geketend aan de enkels naar het toilet. Ze trok aan de bel en stelde dat dit niet door de beugel kon. Het experiment werd afgebroken voordat er doden vielen.

Ontgroeningen zijn ook autoritaire rollenspellen

Ontgroeningen zijn, welbeschouwd, ook goed opgezette rollenspellen, waarin bijna willekeurig de partijen worden toegewezen aan anderszins heel vergelijkbare individuen. Beide groepen spelen hun rol en voelen daarin de druk van autoriteit en tradities. Volgens de huidige regels voor ontgroeningen moeten ‘nullen’ tenminste 6 uur per nacht mogen slapen en mag geen alcohol worden gedronken. Maar het grote gevaar van dit type autoritaire rollenspellen zit in de spelers zelf en de geschiedenis leert helaas dat velen er gevoelig voor zijn.

Gelukkig gaat het lang niet overal mis. Maar we moeten ons realiseren dat het risico groter is naarmate deze spellen zich meer buiten het oog van buitenstaanders afspelen. In deze situaties kunnen spelers soms blind worden voor het lijden van een ander, (te) hardnekkig proberen hun eigen rol ‘goed’ te vervullen en daarin het eigen kompas uit het oog verliezen. Het zou mooi zijn wanneer we meer lering zouden trekken uit onze klassiekers - dit soort dingen leer je toch liever uit een boek dan aan den lijve.

Yvonne de Kort is hoogleraar Omgevingspsychologie bij Human-Technology Interaction