Tussen de oren | Keuzes in een keuze-systeem
Zelfs mensen die afgelopen week onder een steen lagen, is het ongetwijfeld niet ontgaan. Een meerderheid in de Tweede Kamer stemde voor het veranderen van het Nederlandse orgaandonatie-systeem. Dat dit geschiedde met slechts één stem verschil merkte je: de discrepantie tussen voor- en tegenstander was immens, variërend van enorme euforie bij patiënten op orgaanwachtlijsten tot woede bij liberale tegenstanders die D66 typeerden als malafide orgaanhandelaren.
Kort gezegd verandert er het volgende: nu kent Nederland een ‘opt-in’ systeem, waarbij iemand geen donor is tenzij hij of zij anderszins aangeeft. De Tweede Kamer heeft echter ingestemd met een wet die het tegenovergestelde stelt: Je hebt standaard geen bezwaar om donor te zijn, tenzij je aangeeft dat wél te hebben (of juist niet); een zogenaamd ‘opt-out’ systeem.
De effectiviteit van het veranderen van deze ‘keuze-architectuur’ gaat verder dan het feit dat iemand nu ‘moeite moet doen’. Beschouw het maar als een familieverjaardag waar men ervan uitgaat dat je komt, tenzij je je afmeldt. Buiten de moeite van het afmelden, spelen er ook andere sociaal-psychologische factoren mee. Ten eerste werkt de ‘wel gaan-default’ als een sociale norm, en denk je zodoende al snel dat andere familieleden ook gaan. Ten tweede is ‘wel gaan’ als standaardkeuze een soort aanbeveling, waardoor hiervan afwijken nog lastiger wordt.
Deze krachten van het opt-out systeem gelden ook voor orgaandonatie. In landen met een dergelijk systeem in Europa is dikwijls meer dan 95 procent van de bevolking een potentiële donor, tegenover een kwart van de bevolking in Nederland nu. Dergelijke ‘defaults’ worden door de overheid ook voor andere beleidsonderdelen gebruikt; zo sparen werknemers automatisch voor hun pensioen, in plaats van dat zij dit zelf moeten aangeven.
Toch zijn de bezwaren tegen de invoering van het orgaansysteem begrijpelijk. Ook al heeft iemand nog alle vrijheid om een keuze te maken, een opt-out knaagt in dit geval aan een grondrecht, namelijk de zelfbeschikking over iemands lichaam.
De meeste mensen zijn nog altijd liever lui dan moe
Daarom zijn er andere opties beschikbaar die minder radicaal zijn, die de overheid zeker moet proberen mocht het wetsvoorstel in de Eerste Kamer stranden. Zo vraagt men in een aantal Amerikaanse staten aan haar inwoners om een donorkeuze te maken bij het verlengen van iemands paspoort en verleidt de Engelse overheid haar inwoners om een keuze te maken na het doen van een online-belastingaangifte. Deze opties ontwijken de ‘controversiële’ standaardkeuze, maar zijn een vrij effectieve manier om passieve burgers te motiveren om een keuze te maken. Want de meeste mensen zijn nog altijd liever lui dan moe.
Alain Starke is promovendus bij Human-Technology-Interaction
Discussie