Tussen de oren | Hoe creëer je een monster?
Tweehonderd jaar geleden, in 1818, verscheen een sciencefictionverhaal dat nog steeds tot de verbeelding spreekt: Frankenstein; or, the modern Prometheus. De auteur, Mary Shelley, beschrijft een wetenschapper, de scheikundige Victor Frankenstein, die uit een mix van lichaamsdelen een wezen tot leven weet te wekken.
Ofschoon dr. Frankenstein het wezen een aangenaam uiterlijk hoopte te geven, mislukt dat jammerlijk. Een 2,4 meter grote reus met hechtingen, waterige witte ogen en een gele doorschijnende huid waaronder aderen en spieren zichtbaar zijn, zou het tegenwoordig goed doen in een hartverwarmende episode van The Undateables. Al snel beseft Frankensteins creatie dat zelf ook, wat bij hem tot groot verdriet, eenzaamheid, en uiteindelijk woede leidt.
Het meest bekende beeld van Frankensteins monsterlijke wezen is ons misschien wel gegeven door acteur Boris Karloff, die in de jaren dertig van de vorige eeuw de ster was in juweeltjes als Frankenstein, Bride of Frankenstein en Son of Frankenstein. Hij speelde een lijk-achtige verschijning, met een mechanisch bewegingspatroon en een enigszins tot bezorgdheid stemmende gefixeerde oogopslag. Sindsdien zien we deze verschijningsvorm regelmatig terug binnen het horror-genre, of het nu seriemoordenaar Michael Myers is die achter een inmiddels grijzende Jamie Lee Curtis aanzit in Halloween, of de onafzienbare rijen zombies die het op onze hersenen hebben voorzien in The Walking Dead.
Frankenstein Official Trailer #1 - Boris Karloff Movie (1931) HD
De officiële trailer van Frankenstein met Boris Karloff als het monster van Frankenstein. Video | Movieclips Classic Trailers
We zien het ook terug, onbedoeld, bij humanoïde robots en poppen, wassen beelden, en ijdele botox-slachtoffers. De gelaatsuitdrukking, de beweging, de oogopslag - ze lijken net echt, maar net niet echt genoeg. Sigmund Freud beschreef het al in Das Unheimliche: niets jaagt ons zo trefzeker angst aan als de onzekerheid of iets echt is of mechanisch. Robotbouwer Masahiro Mori noemde dit in een essay uit 1970 Bukimi no Tani, de vallei der engheid, tegenwoordig beter bekend als ‘the uncanny valley’ - een sterke emotionele reactie op bijna levensechte simulaties.
Hoe creëer je een monster? Ontwerp iets naar het evenbeeld van de mens, maar laat een steekje los zitten.
Voor God spelen
Maar Shelley’s verhaal is veel meer dan een gothic horrorverhaal. Het wordt vaak geduid als een waarschuwing voor wat er kan gebeuren als de mens voor God gaat spelen. Een waarschuwing die tegenwoordig met regelmaat geëchood wordt, in discussies rondom kunstmatig leven of kunstmatige intelligentie bijvoorbeeld.
De verwijzing naar Prometheus in de ondertitel van Frankenstein is hierbij illustratief. Prometheus stal het vuur van de goden en gaf het aan de mens. Net als Prometheus komt ook de egocentrische en kortzichtige wetenschapper Victor Frankenstein er niet goed vanaf in het boek. In mijn ogen is de zonde van Victor Frankenstein niet dat hij als wetenschapper verboden terrein betrad, maar dat hij niet wetenschapper genoeg bleek te zijn. Zijn onvermogen om empathie te hebben voor wat hij zelf had gecreëerd, zijn laconiek wegwuiven van verantwoordelijkheid voor zijn creatie, zijn morele lafheid om na te denken over het belang van anderen die worden geraakt door zijn creatie, ook als dat hem niet welgevallig is.
Een complete wetenschapper gaat ook hiernaar op zoek, gebruikt ethiek en empathie als richtsnoer. Het is niet Victors zucht naar kennis, maar het wegschuwen ervan dat fataal blijkt te zijn.
Hoe creëer je een monster? Niet door de wetenschap of technologie zelf, maar door de weigering na te denken en verantwoordelijkheid te nemen voor de consequenties ervan.
Wijnand IJsselsteijn | hoogleraar Cognition and Affect in Human-Technology Interaction
Discussie