De afgelopen weken zijn er demonstraties en bezettingen geweest op de universiteiten. Studenten en medewerkers eisen dat de samenwerkingsverbanden met Israëlische instellingen worden verbroken om medeplichtigheid aan de geweldadigheden tegen de Palestijnse bevolking in Gaza te voorkomen.  

“De vreselijke aanslag op 7 oktober, het onzekere lot van de Israëlische gijzelaars, de nog altijd escalerende spiraal van geweld tegen de Palestijnse burgerbevolking: de beelden schokken ons nog dagelijks", schrijven de rectoren op de opiniepagina van Trouw. 

Maar dat is volgens de universiteiten geen reden om niet meer samen te werken met wetenschappers in Israël. De academische vrijheid moet behouden blijven, die ze omschrijven als 'de vrijheid om te kunnen onderzoeken, na te denken en te debatteren, ook als dat schuurt met onze en andermans diepste overtuigingen’. 

Meerdere standpunten

De visie van de demonstranten is er één uit velen, aldus de rectoren, terwijl op de universiteiten plaats moet zijn voor meerdere standpunten. ‘Er zijn talloze manieren waarop het vreselijke conflict dat zich nu afspeelt in Gaza bekeken, gewogen en geïnterpreteerd wordt door wetenschappers, politici, burgers en betrokkenen: er ligt een geschiedenis aan ten grondslag die veel verder teruggaat dan 7 oktober 2023 of zelfs 15 mei 1948. De leden van onze academische gemeenschap die zich nu middels demonstraties laten horen vertegenwoordigen één van de gezichtspunten op het conflict.’ 

Na de inval van Rusland in Oekraïne werden in 2022 wel meteen de banden met Russische universiteiten verbroken. Demonstranten verwijzen daar vaak naar. De redenering is dan: toen volgde er wel snel actie, waarom nu niet? Maar de situatie rond Israël is niet vergelijkbaar, menen de rectoren. ‘Sowieso zullen wij nooit banden met een heel land verbreken. Dit overwegen wij enkel als de Rijksoverheid ons dit dwingend oplegt of adviseert, zoals bij Rusland het geval was.’ 

Ongewenste technologieoverdracht

Op 4 maart 2022 maakten de Nederlandse universiteiten bekend de samenwerkingen met onderwijs- en kennisinstellingen in Rusland en Belarus per direct te bevriezen. 'Zij doen dit in navolging van de dringende oproep van de minister van OCW', aldus het statement destijds. Volgens de brief die Dijkgraaf destijds aan de universiteiten schreef, was 'ongewenste technologieoverdracht' een van de redenen om de samenwerking te verbreken. 

In het geval van Israël roept demissionair onderwijsminister Robbert Dijkgraaf de Nederlandse universiteiten juist op om de samenwerking te handhaven, zo liet hij eind mei weten. 'Op die universiteiten zitten de grootste critici van de Israëlische regering', zei Dijkgraaf onlangs in actualiteitenprogramma Buitenhof. 

Institutionele autonomie

Volgens TU/e-rector Silvia Lenaerts was het argument om de samenwerking met Russische instellingen te verbreken, ook het feit dat de universiteiten aldaar zich massaal achter het oorlogsbeleid van Poetin schaarden. 'Dat getuigt niet van institutionele autonomie', aldus Lenaerts.

De Amerikaanse krant The Washington Post beschrijft in dit artikel uitvoerig hoe Russische universiteiten het beleid van Poetin omarmen en geen interne tegenspraak dulden. Hoewel Israëlische universiteiten ervan worden beticht als propagandakanaal te dienen voor de regering Netanyahu, zoals The Rights Forum stelt, zou de academische vrijheid in Israël niet in het geding zijn. Lenaerts: 'Het gaat er dus over dat we niet een heel land willen boycotten omdat we dan ook de kritische geesten isoleren.'

Het verschil is politiek

In een interview met de regionale krant De Limburger wordt Rianne Letschert, voorzitter van het College van Bestuur van de Universiteit Maastricht, gevraagd naar het verschil tussen 2022 en nu. 'Dat verschil is politiek', aldus Letschert. 'Ze hadden dat met Rusland ook niet moeten doen. Er kwam toen een instructie van de overheid om de banden met de Russische sector te verbreken. Daar hebben we toen tegen geprotesteerd. Ik vind het geen overheidstaak om zoiets te bepalen.”

Volgens Letschert werkt die politieke inmenging willekeur in de hand: 'Dit heeft een precedent gecreëerd dat we niet moeten willen. Zo kom je op een hellend vlak. Dit betekent dat elke nieuwe minister de bevoegdheid heeft om te bepalen met wie een academische sector samenwerkt. Misschien hebben we ons destijds niet luidruchtig genoeg verzet.'