Op zijn eerste werkdag krijgt de nieuwe minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een dringende briefvan alle universiteiten. Door de aangekondigde bezuinigingen op hoger onderwijs en onderzoek staat de toekomst van Nederland op het spel, is de waarschuwing. Ze overwegen zelfs juridische stappen tegen het kabinet.

“We willen inderdaad alle ruimte opzoeken die er is om de schade voor studenten, medewerkers en wetenschappers te beperken”, zegt hoogleraar en UNL-voorzitter Caspar van den Berg (zie hoofdfoto). “En we denken dat we de minister op sommige punten op andere gedachten kunnen brengen.”

Hoe gaat u dat doen? De nieuwe coalitie heeft de plannen duidelijk op papier gezet. 

“We hebben argumenten die aansluiten bij de opvattingen van minister Bruins. Hij is namelijk heel duidelijk over het belang van wetenschap en innovatie voor Nederland. Dat was hij als Tweede Kamerlid voor de ChristenUnie, maar ook als wetenschapper en als voorzitter van adviesraad AWTI. Hij zal goed luisteren naar onze argumenten over wat er op het spel staat voor jongeren en voor de innovatiekracht en het verdienvermogen van Nederland.”

Snapt het kabinet niet dat het schade aanricht? 

“Het kabinet wil aan de ene kant dat we in de top-5 van innoverende economieën ter wereld blijven staan en aan de andere kant wordt er meer dan een miljard euro structureel bezuinigd: op landelijke samenwerking in de sectorplannen, op internationale studenten in hbo en wo, op het fonds Onderzoek en Wetenschap, het Nationaal Groeifonds en op studenten via de langstudeerboete. We willen graag duidelijk maken hoe schadelijk dit is. Dit is een sector waar je trots op zou moeten zijn, omdat we met bescheiden middelen wereldwijd een toppositie innemen. Elke euro die je hierin investeert levert alleen maar meer op voor de schatkist.”

Maar regeringspartij PVV kan niet wachten om het woke-gedachtegoed aan de universiteiten weg te bezuinigen. Heeft u ook contact met die partij?

“Ik ben nog maar net UNL-voorzitter en de Kamer is net verkozen, maar ik heb al met een aantal Kamerleden gesproken en ik ga ook met de PVV hierover in gesprek. Ook de kinderen van PVV’ers willen gaan studeren en het is belangrijk dat ze kunnen kiezen voor een goede opleiding in de buurt. Daarnaast leiden we artsen en leraren op waarvan ook de PVV vindt dat we die keihard nodig hebben. Of denk aan de AI-experts en de ingenieurs, die allemaal worden opgeleid aan de universiteiten. Ons welzijn, onze strategische autonomie… Je hebt er gewoon een goed opgeleide beroepsbevolking en baanbrekend wetenschappelijk onderzoek voor nodig. Laten we niet de fout maken die sommige andere landen gemaakt hebben, met grootschalige bezuinigingen op hoger onderwijs. Dat is penny wise, pound foolish.”

U bent lid van de VVD en zit in de Eerste Kamer. Uw partij heeft ook zijn handtekening onder dit akkoord gezet. Hoe gaat het straks als dit beleid in de Eerste Kamer komt? 

“Het eerlijke antwoord: dat is nu nog helemaal niet aan de orde. Het enige wat we hebben is een hoofdlijnenakkoord met ideeën. Dat moet nog omgezet worden in plannen, die moeten in wetgeving worden gegoten en dan gaat de Raad van State er nog over adviseren. Daarna behandelt de Tweede Kamer de wetsvoorstellen, die nog het nodige kan aanpassen en dan pas komt de Eerste Kamer in beeld. Je weet niet hoe de wereld er tegen die tijd uitziet. Het heeft geen zin om daarop vooruit te lopen.”

Kunt u er wel over debatteren?

“OCW-wetsvoorstellen vallen niet in mijn portefeuille. Ik behandel ze niet in de Eerste Kamer. Het is mijn taak om ervoor te zorgen dat de maatregelen die er tegen die tijd liggen, zo min mogelijk schade opleveren voor de innovatiekracht en voor studenten.”

Maar in uw brief staat dat de toekomst van Nederland op het spel staat. Moet u dan niet uw partijgenoten heel dringend hierop aanspreken? 

“Ik praat met alle fracties, ook van de VVD, ook van de andere partijen. We vinden het belangrijk om met alle partijen in gesprek te gaan over het belang van wetenschappelijk onderwijs en onderzoek.”

U bent hoogleraar bestuurskunde in Groningen. Wat zouden de plannen betekenen voor uw eigen vakgebied?

“Het onderwijs zal minder persoonlijk worden door grotere groepen. We zien dat er met deze bezuinigingen vijfduizend banen zullen verdwijnen. Dat betekent ontslagen: minder docenten, minder expertise. Het zal de vraag zijn of al die opleidingen overeind kunnen blijven, dus misschien wordt het onderwijs minder toegankelijk. Ook het onderzoek komt in het gedrang, terwijl dat de samenleving juist verder helpt. In de bestuurskunde wordt allerlei onderzoek gedaan naar maatschappelijke polarisatie, vertrouwen in de overheid en ook het functioneren van de overheid: dat zijn allemaal zaken die dit kabinet belangrijk vindt. De overheid moet van deze coalitie efficiënter gaan werken met minder ambtenaren en minder geld. Dan moet je wel weten hoe je dat op een verstandige manier kunt doen, zodat je het functioneren van de publieke sector inderdaad verbetert. Dat wil je wel evidence based doen en daar is onderzoek voor nodig. Zulk onderzoek staat echt op de tocht. Voor de ambities van dit kabinet heb je juist goed opgeleide mensen en innovatieve kennis nodig. Bezuinigen op wetenschappelijk onderzoek moet je alleen daarom al niet doen.”

Ik moet denken aan de gaswinning en de afwikkeling van de aardbevingsschade in Groningen. 

“Mijn eigen onderzoek is gegaan over het onbehagen van mensen in minder bevolkte gebieden ten opzichte van instituties in Den Haag. Hoe kun je het vertrouwen herstellen? Dat is een voorbeeld van iets wat dit kabinet heel belangrijk zegt te vinden. Naar dit onderwerp werd tien jaar geleden nog geen onderzoek gedaan. Dus dit soort nieuw onderzoek komt in gevaar als je erin gaat snijden.”

Er zijn ook onderwerpen waarvan we nu niet weten dat ze straks belangrijk worden. Zijn die misschien eerder een prooi voor bezuinigingen?

“Klopt, en daar waarschuwen wij ook voor. Het kenmerkende van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs is dat het nieuwsgierigheidsgedreven is. De onderzoeken die je wegbezuinigt, worden de blinde vlekken van morgen. Maar dat geldt ook voor de arbeidsmarkt: universiteiten leiden mensen op voor beroepen waarvan we nu nog niet weten dat ze over vijf of tien jaar zullen bestaan. Hoe meer je mensen uitrust met nieuwe kennis en nieuwsgierigheid, hoe sterker de samenleving is.”

“Wij willen u feliciteren met uw benoeming als minister en veel succes wensen”, schrijven de collegevoorzitters van de Nederlandse universiteiten en de voorzitter van hun koepelvereniging UNL. Maar na die beleefde opening barst het los. 

Ze zijn “enorm bezorgd” over de “ingrijpende bezuinigingen” van het nieuwe kabinet. De bekostiging van het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek zal “door de ondergrens zakken” en de toekomst van Nederland “staat op het spel”.

De universiteiten, hogescholen en het ministerie van OCW hebben in 2022 samen een bestuursakkoord gesloten. Daarin staan onder meer afspraken over geld voor landelijke sectorplannen. Je kunt dat akkoord niet eenzijdig aanpassen, menen de briefschrijvers. 

Ze sommen de schade van de bezuinigingen op. Er komen 1.200 banen op de tocht te staan als het geld voor de sectorplannen verdwijnt. Met de overige bezuinigingen op onderzoek erbij zouden het zelfs vijfduizend banen zijn. Het zou om gedwongen ontslagen kunnen gaan. Er dreigt een verloren generatie van jonge wetenschappers te ontstaan die geen plek kunnen krijgen. Voor de overblijvers zal de toch al flinke werkdruk omhoog gaan.

Opleidingen zullen moeten sluiten of samengaan. Studenten komen in grotere werkgroepen terecht en krijgen minder begeleiding. Het wetenschappelijk onderzoek wordt minder sterk en dat schaadt de internationale positie van Nederland. “Daardoor dreigt een negatieve spiraal, met een braindrain tot gevolg.”

Bij de brief zit ook een bijlage van een advocatenkantoor dat de argumenten in juridische termen herhaalt.