Inlichtingendiensten waarschuwen voor kennisspionage op universiteiten en ook in de politiek klinken meer zorgen over internationale samenwerking. Niet voor niets is er een loket kennisveiligheid geopend waar onderzoekers en instellingen om advies kunnen vragen. Daar is vorig jaar 150 keer aangeklopt.

Maar hoe bescherm je kennis op een plek die juist bedoeld is om kennis te delen? Onder meer het genootschap van topwetenschappers KNAW plaatst allerlei vraagtekens. In de vijfdelige Argos documentaire-podcast Vriend of Vijand (HUMAN/VPRO) onderzoekt wetenschapsjournalist Saar Slegers de dilemma’s achter het Nederlandse kennisveiligheidsbeleid en de nieuwe screening die vanaf 2025 van start gaat. 

Waarom wilde je een podcast maken over kennisveiligheid? 

“Ik maakte eerder de podcast De Man en de Maan, waarin wetenschappelijke samenwerking met China centraal staat. Dat land wil zo snel mogelijk de voorloper worden in de ruimtevaart. Ik volgde een Nederlandse wetenschapper die antennes op de achterkant van de maan wilde plaatsen om meer te weten te komen over wat er net na de oerknal gebeurde. Zijn meetapparatuur mocht meeliften met een Chinese raket. Maar dat ging niet zonder horten of stoten. Op de achtergrond speelde de hele tijd de vraag of China wel een betrouwbare partner was. En gedurende de afgelopen jaren is het beeld van het land snel veranderd. Van een opkomende supermacht die investeert in internationale samenwerking is het nu een land waar je voor op moet passen. Die ontwikkeling stond voor iets groters wat ik daarna vaker te horen kreeg: er is meer argwaan naar buitenlandse wetenschappers en die voelen zich ook minder welkom.” 

Met wie sprak je voor je research? 

“Met hoogleraren, onderzoekers uit Iran, China en Rusland, medewerkers van veiligheidsdiensten en de KNAW, maar ook met Tweede Kamerleden en minister Robbert Dijkgraaf.”

Welke kennis wil Nederland graag beschermen? 

“Het ging eerst vooral om technologie die gebruikt kan worden voor de ontwikkeling van high tech wapensystemen. Dat ging in de jaren ’70 flink mis, toen een Pakistaanse metaalgeleerde hier geheime informatie over nucleaire installaties opdeed en die in Pakistan vervolgens inzette voor de bouw van een kernwapen. Maar ‘gevoelig’ zijn bijvoorbeeld ook de toepassingen van microturbines die je op raketten kan zetten. De laatste jaren gaat het ook steeds vaker om het beschermen van kennisgebieden van economisch belang. Denk dan aan chiptechnologie, kunstmatige intelligentie en biotechnologie waarbij we graag onze voortrekkersrol op de internationale markt willen behouden. Zeker de technische universiteiten hebben veel gevoelige kennisgebieden. Bij de TU Delft gaat het om bijna de helft van alle afdelingen. Ongeveer dertig procent van de onderzoekers komt daar van buiten de Europese Unie. Bij andere universiteiten is het vaak meer dan een vijfde van het totale aantal onderzoekers.”

In 2025 komt Dijkgraaf met een nieuw screeningskader om onze hoogwaardige technologische kennis te beschermen. Is dat goed nieuws? 

“Dat valt te bezien. Alle wetenschappers van buiten de EU worden straks gescreend als ze willen werken in gevoelige vakgebieden. Het lijkt moeilijk uitvoerbaar te zijn en discriminatie ligt op de loer. Onderzoekers die zich bezighouden met rakettechnologie moeten nu al een vragenlijst met 63 vragen invullen, bij wijze van screening. Hun wordt gevraagd om iedereen die ze nog kennen van hun thuisuniversiteit te noteren en te beschrijven wanneer anderen bijzondere interesse toonden in hun onderzoek. Veiligheidsdiensten nemen dit allemaal mee in hun evaluatie.” 

Maar die onderzoekers zullen toch ook wel snappen dat onze veiligheid in het geding is? 

“Je kunt natuurlijk zeggen dat ze het niet zo persoonlijk moeten nemen. Maar voor de onderzoekers zelf is het natuurlijk heel persoonlijk en heftig als de universiteit waar ze zijn afgestudeerd op een zwarte lijst staat. En wat als ze vervolgd worden door hun thuisland? Dan zitten ze klem. Dijkgraaf wil hierbij wel maatwerk, maar hoe? En uitsluiting ligt op de loer: afdelingen weren Chinezen en Iraniërs nu al liever, om gedoe te voorkomen. ”  

Kan onze gevoelige kennis worden beschermd zonder topwetenschappers uit te sluiten of te discrimineren? 

“Dat is het dilemma, want het toptalent in de technische studies komt vaak van buiten de EU. Volgens wetenschapsgenootschap KNAW moeten we er daarom voor waken dat we te argwanend worden, we zijn het meest gebaat bij open samenwerking op zoveel mogelijk vlakken. Aan de Universiteit Twente zijn onderzoekers bang dat de screenings, flinke vertragingen gaan opleveren en dat topwetenschappers uit het buitenland dan liever naar Duitsland uitwijken.”

De screenings zijn niet helemaal nieuw.

“Die discussie speelt inderdaad al langer. In 2009 wonnen Iraanse studenten en wetenschappers een rechtszaak. Ze mochten niet uitgesloten worden van opleidingen waar ze leren over nucleaire techniek, oordeelde de rechter. De onderzoekers die ik spreek vrezen nu een nieuw Koude Oorlog-achtig beeld, waarin we denken in labels als vriend en vijand. En soms is een situatie ook niet zoals die lijkt. Ik sprak bijvoorbeeld een Iraanse onderzoeker die werd geronseld door de Iraanse geheime dienst, maar weigerde mee te werken. Hij zat zes jaar in de gevangenis en vertrouwt Iraniërs in het buitenland nu niet meer. Op het moment dat je categoraal gaat uitsluiten, welke ruimte heeft een individu dan nog om te bewijzen dat hij te goeder trouw is?”