Als documentairemaker heeft Sunny Bergman (1972) het Hilversums archief verrijkt met vele indringende tv-fragmenten. In de Blauwe Zaal komen er dinsdagavond meerdere voorbij, zoals de scène uit Zwart als roet (2014) waarin Bergman en haar stagiaire, uitgedost als zwarte pieten, pepernoten uitdelen in een Londens park, met onthutste reacties tot gevolg.

“Het leek me leerzaam om te laten zien hoe mensen buiten de context van het Nederlandse sinterklaasfeest reageren op zwarte piet”, vertelt Bergman, die zich bij de opnames onveilig voelde door de heftigheid van de reacties.

Onthutste reacties zijn er ook in het TU/e-publiek bij een volgend fragment (uit: Wit is ook een kleur, 2016), waarin jonge kinderen van allerlei culturele achtergronden stelselmatig negatieve kwalificaties zoals ‘stout’ toewijzen aan een zwarte babypop, en positieve aan een witte. “Het zijn kinderen van onder de zes, die nog geen sociaal wenselijke antwoorden geven, en daardoor spiegelen wat de maatschappij ze onbewust vertelt.”

Raar

Bergman is op de campus op uitnodiging van Studium Generale en TINT, om met interviewer Marle de Jonge en het publiek te praten over vooroordelen. Ze promoot momenteel haar nieuwe boek, Mijn nazi-opa, over de vader van haar vader. Deze Duitse burgemeester, prominent nazi, maakte Bergmans oma zwanger door verkrachting. Bergman onderzoekt in het boek hoe zo’n geschiedenis doorwerkt in volgende generaties.

Ze kiest in haar oeuvre vaak haar persoonlijke ervaringen als uitgangspunt. “Als kind woonde ik met mijn moeder, stiefvader en broer op een boot. We verbouwden onze eigen groente en wekten elektriciteit op met een molen. Voor mij was dat volkomen normaal, maar anderen vonden ons maar raar, gipsy-achtig.”

Die ervaring maakt dat Bergman nooit uitgaat van wat de geldende cultuur nu eenmaal als de standaard ziet. Zo onderzocht ze in Sletvrees? (2013) waarom vrouwen zoals zijzelf heel anders worden beoordeeld op hun aantal sekspartners dan mannen.

Ongemakkelijk

Diezelfde blik van de outsider op de Nederlandse cultuur hebben internationals ook, en die zijn in groten getale aanwezig in de zaal. Velen delen hun ervaringen.

Bergman vraagt naar hun eerste kennismaking met zwarte piet, en die vonden meerderen enorm ongemakkelijk. Ook overheerste ongeloof: hoe kán dit algemeen geaccepteerd zijn in een land dat bij uitstek bekend staat als vooruitstrevend?

Andere aanwezigen delen ervaringen uit hun thuisland. Iemand uit Portugal vertelt over de nadruk die in geschiedenislessen werd gelegd op het feit dat het land als een van de eerste slavernij uitbande. Wat werd verzwegen, was dat Portugal ook een van de eerste was om met deze nogal lucratieve praktijk te starten.

Een bezoeker uit India vertelt over gediscrimineerd worden vanwege een huidskleur die een fractie donkerder is dan die van anderen. Het brengt Bergman op de Implicit Association Test, ontwikkeld aan Harvard door een Indiase hoogleraar die ze heeft ontmoet.

“Die test registreert je reactiesnelheid terwijl je in opdracht positieve dan wel negatieve eigenschappen toewijst aan witte dan wel zwarte mensen. Dat brengt je onbewuste vooroordelen ten aanzien van huidskleur aan het licht.”

Fout

Schrijnend genoeg, vertelt Bergman, kreeg de hoogleraar in kwestie zelf keer op keer als testuitslag dat ze sterk racistische overtuigingen had. Ze zocht tevergeefs naar de fout in haar test, tot ze besefte: hoe bewust ik ook bezig ben met het thema, onbewust heb ik sterk racistische denkbeelden overgenomen die aanwezig zijn in de Indiase cultuur.

Wat onder Nederlanders een grote rol speelt, stelt Bergman, is dat we de overtuiging hebben dat racisme iets heel ergs is wat ánderen doen, PVV-stemmers bijvoorbeeld. En dat we zelf absoluut niet racistisch zijn. “Door die houding staan we er niet voor open dat iederéén vooroordelen heeft, ook wij. En dat het institutioneel racisme dat hieruit volgt schade aanricht in onze maatschappij.”

Bergman roept daarom alle aanwezigen op de test online op te zoeken en te maken. “Want het begint bij het kennen van je eigen onbewuste vooroordelen, zodat je de bewuste keuze kunt maken er niet naar te handelen.”