OSINT staat voor Open Source Intelligence. Om hier maar direct een kanttekening bij te plaatsen: Bellingcat heeft een haat-liefdeverhouding met dit woord. De organisatie doet onderzoek middels open bronnen, iets wat OSINT-professionals ook doen. Maar de INT in de afkorting zegt het al: dat is iets wat intelligence-diensten doen en dat is Bellingcat nadrukkelijk niet. De stichting voor onderzoeksjournalistiek werkt niet samen met overheidsdiensten en wil deze mensen – ondanks verzoeken – in principe ook niet trainen. Elke aanmelder voor een training wordt dan ook gescreend.

De training die ik gevolgd heb, leert je onder andere om het verhaal achter een foto uit te zoeken, geolocaties en tijdstippen te bepalen, satellietbeelden te analyseren, onderzoek te doen op social media, AI-beelden te herkennen, openbare financiële gegevens te controleren en tracking van schepen en vliegtuigen te doen. Bijna alle onderzoekstechnieken zijn gericht op fact-checking, hetgeen waar Bellingcat de grootste bekendheid door heeft gekregen bij de MH17-ramp. Daarnaast hebben  de leden ook Interpol geholpen door het analyseren van foto's van misbruikte kinderen - een uitzondering op het beleid van intelligence personeel - en zo geholpen bij het opsporen van kindermisbruikers.

MH17

Enkele dagen na de oprichting van Bellingcat werd op 17 juli 2014 Malaysia Airlines-vlucht 17 (MH17) neergeschoten. Het vliegtuig was vanuit Schiphol onderweg naar Kuala Lumpur en vloog boven Oost-Oekraïne toen het werd neergeschoten. Hierbij kwamen alle 283 passagiers en 15 bemanningsleden om. In een persconferentie zei Rusland dat het Oekraïense leger het vliegtuig heeft neergeschoten en presenteerde daarbij radardata en satellietbeelden om die claim te ondersteunen.

Bellingcat onderzocht die beelden en data en bewees later dat deze gemanipuleerd waren en bestonden uit beelden die openbaar op het internet vindbaar waren. Een concept dat ook later in de training nog veelvuldig aan bod kwam: hoe weet je zeker of een beeld bij nieuwsbericht ook echt genomen is bij de gebeurtenis waar de journalist over schrijft?

Ik merk dat ik altijd wel scherp ben en ‘aan sta’ in mijn werk als journalist. In mijn eigen onderzoeken, maar vooral als er persberichten binnenkomen. Het is misschien verleidelijk om die vanwege de drukte snel te publiceren, maar tegelijk heb ik al te vaak fouten ontdekt in berichten om zeker niet blind om persbureaus te varen. Door deze training merk ik dat ik nog weer even scherper ben geworden op zowel tekst als beeld – en ook weet hoe dit nog nauwkeuriger te controleren. Want de hoeveelheid voorbeelden van foto’s en video’s die Bellingcat liet zien die niet bij het nieuws hoorden, was verontrustend. Als journalist heb je een verantwoordelijkheid om informatie goed te checken, want veel mensen die je werk lezen, hebben wellicht niet de kritische denkwijze ontwikkeld, of de beschikking over tools, of toegang tot de originele bronnen. Daarnaast wil ik ook dat mensen erop kunnen vertrouwen dat wat ik schrijf, klopt. En fouten maken kan, journalisten blijven mensen, maar ook dan moet je altijd netjes rectificeren en proberen dat soort situaties tot een minimum te beperken.

Populair

De trainingen van Bellingcat zijn schaars en zitten in no-time vol. Het onderzoeksjournalistieke platform heeft naam gemaakt in het fact-checken en onderzoek doen middels open bronnen. Op 7 september vorig jaar organiseerde Studium Generale een lezing door Foeke Postma van Bellingcat in de Blauwe Zaal die volledig gevuld was met geïnteresseerden TU/e’ers.

Vandaag de dag is er ontzettend veel beeldmateriaal beschikbaar dat razendsnel de wereld over gaat. Mensen maken overal foto’s en filmpjes van en plaatsen die online. Daarnaast is satellietmateriaal gratis beschikbaar en zijn er veel tools die je kunnen helpen in je onderzoek. Je kunt onder andere kijken of verschillende foto’s gaan over hetzelfde item. Als er meerdere beelden zijn, kijk je bijvoorbeeld naar markeringen, vormen, lengtes, verhoudingen, et cetera. Ook probeer je altijd te kijken of je een tijdsaanduiding kunt vinden in de ruimte om het item heen. Bij de Big Ben is dit wellicht vrij makkelijk, maar in de woestijn zijn er veel minder aanknopingspunten. Toch kun je met geolocation heel veel uitzoeken. Er zijn overigens meestal geen quick fixes waar inlichtingenofficieren of rechercheurs jaloers op zouden zijn. In de training leer je vooral anders naar beelden te kijken. Ik kan ondertussen geen foto meer ‘relaxed’ bekijken: overal gaat mijn analyseknop aan.

Nepnieuws van dichtbij

Terug naar de MH17-case: na uitgebreid onderzoek van (satelliet)beelden, het vergelijken van nieuwsberichten en onderzoek van verschillende media concludeerde Bellingcat dat een Boek-raketsysteem 332 van de 53^e brigade nabij Koersk in Rusland op 17 juli 2014 vertrokken is uit Donetsk (door Rusland geannexeerd gebied in Oekraïne) en naar Snizjne (Oekraïne) is getransporteerd op een trailer. In Snizjne is het raketsysteem van de trailer afgeladen en op eigen kracht richting een veld in de buurt gereden. Iets voor 16:20 EEST is een luchtdoelraket gelanceerd die MH17 geraakt heeft terwijl het vliegtuig boven Oekraïne vloog. De volgende morgen, op 18 juli 2014, is het raketsysteem vanaf Luhansk richting Rusland gereden.

Wat als dit nou niet onderzocht was door Bellingcat? Zouden de leugens van Rusland dan alsnog naar buiten zijn gekomen? En moet je overheidsrapporten altijd zomaar vertrouwen? Natuurlijk is het als ‘het Westen’ makkelijk om te zeggen ‘ja, maar claims uit onvrije landen zijn een groter risico op nepnieuws’. Persoonlijk denk ik dat je dat niet zo kunt stellen. Wees – in ieder geval als journalist – altijd uiterst voorzichtig. Vertrouwen is goed, controle is beter.

We leven in een wereld vol met nepnieuws en ik maak me daar wel eens zorgen over. Wat gaan mensen geloven? En nog erger: komt er een moment dat ik als journalist er ook niet meer doorheen prik? Een training als deze heeft me weer wat meer hoop gegeven. Ik ben scherper, heb een heel regiment aan opties om beter te kunnen factchecken, herken AI-beelden veel gemakkelijker en voel me zekerder in mijn werk. En nu ik deze skills heb ontwikkeld, voel ik ook de verantwoordelijkheid om ze naar mijn beste kunnen in te zetten.