Universiteiten krijgen geld van de overheid om onderzoek te doen, maar vaak belanden de uitkomsten van dat onderzoek achter de betaalmuur van een duur tijdschrift. Het kabinet en de universiteiten vinden dat onwenselijk en streven ernaar dat publicaties van Nederlandse wetenschappers voor iedereen gratis toegankelijk worden.

Steeds meer artikelen verschijnen daarom in open access. In 2020 ging het om 73 procent en afgelopen jaar steeg dat naar 82 procent, meldden de Universiteiten van Nederland (UNL) dinsdag.

Die cijfers geven een indruk van de trend, maar de vereniging houdt een slag om de arm: de onderliggende metingen zijn niet allemaal even betrouwbaar. Dat heeft te maken met bronnen, definitieverschillen en meetmomenten.

'Gouden' variant

In 2013 verkondigde toenmalig staatssecretaris Sander Dekker nog dat de omslag binnen tien jaar voltooid moest zijn. Die deadline wordt niet gehaald, maar de opgaande lijn is duidelijk.

Artikelen kunnen op verschillende manieren vrij toegankelijk zijn. Sommige tijdschriften zijn helemaal open access, zodat er helemaal geen betaalmuur meer is. Dat is de ‘gouden’ variant. Of auteurs mogen het artikel in een online archief van hun universiteit plaatsen. Die variant wordt ‘groen’ genoemd.

In een brief aan minister Dijkgraaf schrijven de universiteiten dat ze hun blik willen verruimen. Niet alleen tijdschriftartikelen zouden toegankelijk moeten zijn, maar ook bijvoorbeeld boeken en bijdragen aan conferenties. Daar gaan ze in de toekomst meer op letten. Ze vragen het kabinet om wettelijke aanpassingen om open access verder aan te jagen. Ze willen meer mogelijkheden om alle ‘output’ van universiteiten en hogescholen zonder embargoperiode vrij te publiceren.

Risico

Bij open access betalen universiteiten in principe niet voor het abonnement op een tijdschrift, maar voor het publiceren erin. Het systeem heeft ook nadelen. Hoe meer inzendingen een redactie accepteert, hoe meer het tijdschrift verdient. Bovendien lopen onderzoekers het risico dat ze nergens kunnen publiceren als het budget op is; daarvoor werd onlangs in Leiden nog gewaarschuwd.

Maar de omslag lijkt onvermijdelijk. Onderzoeksfinancier NWO dringt er al jaren op aan en inmiddels is open access een subsidievoorwaarde. Sinds vorig jaar controleert NWO steekproefsgewijs of onderzoekers zich eraan houden. Zo niet, dan kan het gevolgen hebben voor hun subsidie.

Sommige universiteiten publiceren meer in open access dan andere, bleek dit voorjaar uit de Leiden Ranking van 2022. In Groningen gebeurt het veel, terwijl Twente een beetje achterloopt.