In 2016 maakte Brandt Corstius de televisieserie Grensland waarin hij door Rusland en aangrenzende landen reisde. Met die serie op de achtergrond probeert hij in deze lezing de invasie van Rusland in Oekraïne te duiden. De populariteit van de spreker is duidelijk: de Coronazaal is uitverkocht en er komen veel vragen uit het publiek.

Poetin is best gematigd

“Veel mensen hopen dat Poetin snel niet meer aan de macht zal zijn. Maar ik zou er niet blij mee zijn als hij weggaat.” Je leest wat verbazing op de gezichten in de zaal. “Wat krijgen we ervoor terug als hij weg is? Misschien iemand die nog veel erger is. Poetin is best gematigd. Er zijn echt veel ergere mensen in Rusland. En als het gebeurt, komt er dan een revolutie? Gaat Poetin dan wederom de archieven verbranden zoals hij ook deed in 1989 in Dresden toen hij daar werkzaam was? Rusland is een volkomen onvoorspelbaar land.”

Iets andere geschiedenisboeken

Dat het beeld van de Russische soldaten die in 2014 Oekraïne binnenvielen en de Krim annexeerden heel anders is in het westen dan in Rusland is voor de meesten wel duidelijk. Maar waarom dat zo is, is voor velen gissen en vaak krijgt snel de media de schuld. Brandt Corstius nuanceert dit: “Ja, het gif van de staatstelevisie (van Rusland, red.) trekt in de mensen. Dat zag ik daar duidelijk. De mensen die de Krim binnenvielen werden in de Russische media de ‘beleefde mensen’ genoemd. Ze hebben er zelfs een lied over gemaakt dat werd gezongen door het koor van het leger. Dat is niet hoe wij hier naar de Russische soldaten zouden kijken”, stelt hij droog.

“Maar door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is het Rusland van nu eigenlijk dat ‘wat er toen overbleef’. Andere landen zoals de Baltische Staten kregen onafhankelijkheid. Dat is een heel andere positie dan wat Rusland kreeg bij het uiteenvallen. En dat heeft een sentiment teweeg gebracht. Net zoals dat men in veel van die voormalige Sovjetlanden heel anders naar de Duitsers keek: die werden in 1941 binnengehaald als de bevrijders, iets dat wij in het westen ons moeilijk kunnen voorstellen. Maar voor hen kwamen de Duitsers hen bevrijden van de Sovjetbezetting. Stalin heeft onder zijn Sovjet-bewind Oekraïners uitgehongerd, maar in de Russische geschiedenisboeken staat hij bekend als een ‘effectief manager’. De blijdschap van Oekraïne over de komst van de Duitsers wordt nu door Rusland gebruikt als argument om Oekraïne te moeten ‘denazificeren’. Iets dat ook in Letland nog altijd wordt gedaan tijdens de jaarlijkse parade (!) van oud-SS’ers tegen de Sovjets in Riga.” Brandt Corstius laat vervolgens een fragment zien waarbij Russen met emmer en mop de boel komen ‘desinfecteren’ om de besmetting van de nazi’s op te ruimen. “Het wordt ieder jaar breed uitgemeten in de Russische media”, weet hij.

Voor wie Brandt Corstius kent en zijn series en/of boeken gezien/gelezen heeft, weet hoe kalm hij blijft in interviews met mensen, ook als die de meest controversiële of kwetsende uitspraken doen. Een bezoeker van de lezing stelt een vraag over hoe hij dat voor elkaar krijgt. “Soms is dat moeilijk, zeker als ze contradictieve argumenten aandragen om hun punt kracht bij te zetten. Maar ik denk dat je meer uit mensen krijgt als je neutraal blijft. Ik denk dat veel journalisten vooraf al bedenken ‘wat eruit moet komen’. Dat wil niet zeggen dat neutraal blijven makkelijk is, zoals het in de Tweede Wereldoorlog voor ons Nederlanders ook niet makkelijk was om neutraal over de Duitsers te schrijven.”

Onderschatting van de impact

“Wij onderschatten de impact van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op de Russen”, zegt Brandt Corstius. Hij illustreert dit met een tekenend voorbeeld: “Ik heb een tijd in Rusland gewoond en mijn vriendin woonde toen in een soort gedeelde woning, een beetje als een studentenhuis. Ik had tijdens mijn bezoek per ongeluk het slot wat vernacheld en dat moest gerepareerd worden. Een verdieping hoger bleek een slotenmaker te wonen die heeft geholpen en er uren aan moeten werken. Russische deuren zijn een soort forten, die heb je niet zomaar open. Ik wilde hem nadien betalen, maar toen was hij diep beledigd. ‘Ik kom uit de Sovjet-Unie’, zei hij. ‘Wij helpen elkaar’, gevolgd door een hele tirade over het vreselijke kapitalisme van het westen. Veel mensen die de Sovjet-tijd nog bewust hebben meegemaakt verlangen terug naar die tijd en vinden dat mensen toen aardiger voor elkaar waren. Russen zien de val van de muur in 1989 veelal als een verloren slag voor Rusland. En de inval in Oekraïne als een nieuwe kans op herstel. Maar dan is de vraag die je gaat stellen: waar stopt het dan? Welk land is het volgende om de oude glorie te komen herstellen?”

Het westen zweeg jarenlang

“In 2008 kwam de Medvedev Doctrine in werking. Dat hield kortgezegd in dat alle Russen beschermd moeten worden. Toen al trokken voormalig Sovjet-landen aan de bel. Maar het westen hield stil, dat had te grote zakelijke eigen belangen. Dat gaf Poetin vrij spel en brengt ons naar 2014: het jaar van de annexatie van de Krim. In dit jaar kwam er een revolutie in Oekraïne met 108 doden tot gevolg en (voormalig President, red.) Janoekovytsj werd verdreven. In die chaos maakte Poetin plannen voor het annexeren van de Krim en bezette hij de Donbas om daar de Russen te beschermen. En hij krijgt altijd steun van Russische media die al sinds 2002 in handen van het Kremlin zijn. Vier van de vijf mensen in Rusland haalt daar hun informatie vandaan. Voor Poetin is het belangrijk dat een democratie niet lukt in Rusland of de voormalige Sovjet-Unie, want dat zou een gevaarlijk precedent zijn. Mensen moeten blijven geloven dat alleen één sterke man het land kan leiden.”

Minileider, grote schade

Ook al doet Poetin nu grootse dingen in de wereld, hij is blijkbaar echt heel klein. Corstius kan het weten, hij heeft hem twee keer ontmoet. “Ik moest echt een beetje voorover bukken om hem een hand te geven”, terwijl hij zijn buiging voordoet voor de zaal. “Op TV worden er trucjes gebruikt om hem groter te laten lijken, maar hij is echt heel klein.” Corstius is zijn humor nog niet verloren, terwijl hij tijdens zijn reizen ook best heftige dingen heeft meegemaakt. Uit de zaal wordt gevraagd of hij wel eens angst had op reis. Terwijl hij eigenlijk direct antwoord van niet, betrapt hij zichzelf vervolgens op best nog wat voorbeelden die je niet bij een standaard weekendtrip verwacht. “Angst niet echt. Nou ja, ik ben wel eens neergeknuppeld bij een demo. En een keer dat we een documentaire maakten over het Russische leger en nadien even wat waren drinken en er in de tussentijd mensen op onze hotelkamer zijn geweest en het beeldmateriaal onklaar hebben gemaakt. Zelfs de back-up die we voor de veiligheid ervan op de computer hadden. Dat waren professionals die wisten wat ze deden. En natuurlijk de tegenwerking, autoriteiten die je continu aanspreken, tja, toch best wat onderdrukking wel, ja.”

Moeders zijn onze hoop

Heeft Brandt Corstius dan nog hoop dat deze oorlog stopt? Hij heeft een heel specifieke hoop: “Het Comité van Soldatenmoeders, opgericht tijdens het jaar van de val van de muur geïnspireerd op de dwaze moeders uit Argentinië. Die moeders zouden nog wel eens succesvolle protesten kunnen veroorzaken. Poetin kan veel, maar bezorgde moeders neerknuppelen gaat gewoon niet.” Brandt Corstius heeft eens zo’n comité bezocht in Oekraïne. Hij laat beeldmateriaal zien daarvan. “De vrouwen zijn degenen die kritiek durven hebben in Rusland. De mannen wordt in het leger duidelijk geleerd dat je geen kritiek moet hebben, dat je als individu geen verschil kunt maken. Maar misschien gaat dit comité ons het tegendeel bewijzen.”

Hoe gaat het nu verder? Gaat de recente mobilisatie zorgen voor de overwinning van Poetin? “De mobilisatie kent twee kanten: de sullige filmpjes die lekken waarbij bijvoorbeeld een blinde man wordt opgeroepen om te dienen in het leger. Dan kun je denken ‘dat wordt niks met die Russen’. Maar je moet je ook bedenken wat je niet ziet: volle busjes met volledig uitgeruste soldaten die vertrekken. Ik vind het in ieder geval spannend, maar het is te vroeg om een goede voorspelling te kunnen doen.”

Meer horen over dit onderwerp? Jelle Brandt Corstius maakte ook een podcastserie ‘Voordat de bom valt’.