- Mensen
- 04/05/2021
Oorlogsheld Zwartendijk: “Wend je hoofd niet af”
Het is vandaag 4 mei, nationale dodenherdenking. In dat kader herdenken we alle oorlogsslachtoffers. En waar slachtoffers waren, waren ook helden. Jan Zwartendijk was zo’n held, al heeft hij zichzelf nooit zo gezien. Helaas is het nooit bekend geworden wat hij in de Tweede Wereldoorlog voor 10.000 Joden betekend heeft. Schrijver en journalist Jan Brokken brengt daar verandering in met zijn boek en een lezing voor Studium Generale.
Natuurlijk denken we aan de geallieerden als we denken aan onze vrijheid die we morgen op 5 mei weer gaan vieren. Maar daarnaast zijn er ook veel burgers moedig geweest in de oorlog. Jan Zwartendijk was er daar een van. Als directeur van Philips in Litouwen en plaatsvervangend consul redde ‘Mister Radio Philips’ naar schatting zo’n 10.000 Joden van een ongewisse dood. Dit deed hij door visa voor Curaçao te verstrekken, maar vervolgens ook het traject erna te (helpen) faciliteren: vervoer met de Transsiberië Express naar Vladivostok en Japan, en geld om dat te kunnen betalen. Daarmee werd hij op zijn beurt ook weer geholpen, onder andere door de Japanse viceconsul in Litouwen Chiune Sugihara en een vluchtelingenorganisatie.
De lezing ‘Jan Zwartendijk: een Philips-man, een oorlogsheld’ trekt dinsdagmiddag ruim zestig kijkers via YouTube. In samenwerking met Liberation040 organiseert Studium Generale (SG) deze om meer mensen te vertellen over de onbekende oorlogsheld. Het boek dat Brokken schreef heeft echter doelbewust een andere titel: ‘De rechtvaardigen’. Dit omdat hij in het verhaal van Zwartendijk meer mensen zag die ook een rol hebben gespeeld, hoe klein ook, waardoor het zo’n succes is geworden. Maar Zwartendijk is zeker leidend geweest, weet Brokken.
Een stuk uit het boek wordt voorgedragen: “Ik vraag of u onze man in Kaunas wil zijn.”
“U kunt op me rekenen.”
“Dan bent u vanaf nu waarnemend consul in Litouwen. Ik beëdig u per direct.”
“Hoe weet u dat ik deug?”
“Mensenkennis, Zwartendijk. Een blik op u was voldoende.”
Grenzen dicht voor Joden
Brokken vond het belangrijk dit verhaal op te tekenen en heeft daar veel onderzoek voor gedaan. Van interviews in Litouwen en contact met de kinderen van Zwartendijk tot het uitspitten van de Philips-archieven. “Iedereen kent Schindler en Wallenberg, maar Zwartendijk kent niemand. Schindler was natuurlijk ook heel moedig, maar dat kwam pas in 1942/1943 op gang toen de kampen al op volle toeren draaiden en de vernietiging van de Joden al op grote schaal bezig was. Zwartendijk zag dit al aankomen in 1940 en acteerde direct. Ik moest over hem gaan schrijven.” Vilnius werd destijds ook wel gezien als het Jeruzalem van het noorden. Er woonden veel Joden omdat Litouwen lang de grenzen heeft opengehouden voor Joodse vluchtelingen, in tegenstelling tot de meeste andere landen. "Maar er kwam een moment dat het ook daar onveilig werd en bijna alle Joden in Litouwen vermoord zijn.” Zwartendijk wist voor zo’n 10.000 Joden het verschil te maken.
Ik moet deze mensen helpen want als ik het niet doe, gaan deze mensen een wisse dood te tegemoet. En dat accepteer ik niet
Brokken: “Jan Zwartendijk was geen roekeloze held maar een slimme. Hij dacht: ‘Ik moet geen onnodige risico’s nemen, ik moet slim zijn’. Daarom was ie uniek.” Hij gaf in totaal 2139 visa af, maar er hebben veel meer mensen van geprofiteerd. “Het visum was voor de hoofdreiziger. Die kon zijn partner en kinderen tot 21 jaar daarop meenemen. Dan reisden er vaak zo’n vier mensen op een visum. Daarnaast zijn er na de reizen nog enkele honderden visa teruggestuurd met de post en is daarop de naam aangepast om ze opnieuw te kunnen gebruiken. Na veel rekenen kwam de conclusie: zo’n 10.000 Joden zijn gered door de acties van Zwartendijk. Helaas heeft hij dat zelf nooit geweten. Op zijn sterfdag in 1976 kwam een brief uit Jeruzalem dat 95 procent van de Curaçao-visumhouders het hebben overleefd. Als hij dat had geweten, was ie in vrede gestorven. Nu is hij overleden met het idee dat het eigenlijk weinig zin heeft gehad.” Zwartendijk wilde nooit als held worden neergezet. “Ik heb een aantal normen en waarden en die moet ieder mens hebben, en daar mag je nooit onder gaan zitten”, zei hij tegen zijn kinderen. Hij handelde zuiver en alleen uit menselijke overwegingen. “Ik moet deze mensen helpen want als ik het niet doe, gaan deze mensen een wisse dood te tegemoet. En dat accepteer ik niet.”
Erkenning
Interviewer van SG Gijs van de Sande vraagt zich af of de erkenning voor Zwartendijk er toch nog is gekomen, aangezien hij een vergeten oorlogsheld is. “Ja, uiteindelijk wel”, weet Brokken. “Hij is ‘Rechtvaardige Onder De Volkeren’ geworden (een uit de Talmoed afkomstige eretitel die door Israël wordt gegeven aan niet-Joden die Joden ten tijde van de Holocaust hebben helpen onderduiken, ontkomen en overleven, red.) en hij heeft in 1997 de Yed Vashem erkenning gekregen in Jeruzalem. Dat is een erkenning vanuit de Israëlische regering voor niet-Joden die Joden in moeilijkheden geholpen hebben. Daar hoort een medaille met oorkonde bij en een boom in een park gewijd aan de Rechtvaardigen in Jeruzalem.”
Wend je hoofd niet af, maar neem verantwoordelijkheid en doe dat op een slimme manier
De laatste zinnen in het boek geven je een duidelijke boodschap mee, zoals Zwartendijk die bedoeld heeft: “Wend je hoofd niet af, maar neem verantwoordelijkheid en doe dat op een slimme manier. Mensen denken vaak dat ze pas dingen kunnen veranderen als ze veel macht hebben. Dat is niet waar. Hij was geen tycoon in de zakenwereld, maar ‘gewoon’ directeur van Philips Litouwen: daar werkten negentig mensen. Zwartendijk is het voorbeeld dat iedereen zijn verantwoordelijkheid kan nemen op een bepaald moment. En ieder mens moet bij zichzelf te raden gaan wanneer zo’n moment zich aandient. Dan moet je handelen en het hoofd niet afwenden. Hij had het niet hoeven helpen, maar hij heeft het wel gedaan.”
Meer hierover zien?
In het Philips Museum te Eindhoven is tot (naar verwachting) eind 2021 de expositie Visas to freedom te zien. Een expositie over Jan Zwartendijk, met ooggetuigenverslagen van overlevenden. Naast foto’s en twee korte films zijn er ook originele documenten en objecten te zien, waaronder de Yad Vashem medaille en een brief van voormalig president Bill Clinton, over de in de V.S. ingestelde Jan Zwartendijk Award.
Discussie