Op Prinsjesdag viel er nog weinig over te zeggen, maar het kabinet komt spoedig met plannen voor een nieuw ‘investeringsfonds’. Rutte III wil de Nederlandse economie versterken met miljarden voor kennis, innovatie en infrastructuur. OCW-minister Ingrid van Engelshoven vertelde onlangs dat het bestuur van de TU/e, dat eerder geklaagd had over een tekort aan middelen, zich toch ook vooral op dit aankomende fonds moesten richten.

"Als ze eerder de miljoenennota goed hadden gelezen en de debatten in de Tweede Kamer daarna hadden gevolgd, waren ze op de hoogte van de komst van een groot fonds voor het behoud van de welvaart. Daarin komen tientallen miljarden euro's, waarop ook de universiteit een beroep kan doen", zei Van Engelshoven op 21 september bij een bezoek aan het Summa College.

Collegevoorzitter Robert-Jan Smits en rector Frank Baaijens hadden de dag daarvoor in het Eindhovens Dagblad geklaagd over de karige kapitaalinjectie voor (technische) universiteiten, waarmee volgens hen de numerus fixus voor zes opleidingen maar gedeeltelijk kon worden opgeheven. 

Het idee om zo'n fonds op te zetten is niet nieuw. Sterker nog, er was al eens eerder zo’n fonds, nog niet zo lang geleden - maar het werd al snel weer opgeheven. Hoe ging dat ook alweer?

Aardgas

In Groningen wordt binnenkort de gaskraan dichtgedraaid, maar decennialang was de gasbel een bron van inkomsten voor heel Nederland. Het aardgas bracht vele miljarden guldens en euro’s op. Soms kwam er zelfs meer geld binnen dan verwacht.

In 1995 werd daarom het Fonds Economische Structuurversterking (FES) in het leven geroepen. Dat was een spaarpot voor meevallers uit de aardgasbaten. Het geld werd geïnvesteerd in infrastructuur, zoals de hogesnelheidslijn.

Tien jaar later, in 2005, wilde de regering het geld ook gaan gebruiken voor de Nederlandse kenniseconomie. En dat gebeurde. In vijf jaar tijd werd er bijna drie miljard euro besteed aan zogeheten FES-gelden.

Verdeling

Maar het is bijna niet uit te leggen hoe het geld werd verdeeld. Er ontstonden allerlei gelegenheidsconsortia van bedrijven en kennisinstellingen, een ‘commissie van wijzen’ en het Centraal Planbureau moesten aanvragen beoordelen, het kabinet nam beslissingen over thema’s en prioriteiten, departementen dienden zelf ook aanvragen in. Het werd een kluwen.

Een vernietigend rapport liet geen spaan heel van de gang van zaken en sprak ronduit van koehandel. De ambtenaren van de departementen hadden te veel invloed gekregen. Opportunisme, onvrede, wantrouwen en achterdocht, “niet nauw nageleefde spelregels” - er vielen harde woorden.

Duur was het hele aanvraagcircus ook. Het kostte soms tonnen om een project van een paar miljoen te beoordelen. “Niet goed verteerbaar”, vond de evaluatiecommissie onder leiding van hoogleraar Rien Meijerink, oud-voorzitter van universiteitenvereniging VSNU.

Die kritiek zag de politiek van verre aankomen, dus nog voordat dit vernietigende oordeel er lag, werd het fonds alweer geschrapt door het kabinet Rutte 1. Dat was in 2010. Je kon het geld maar beter besteden aan belastingvoordeel voor bedrijven met research & development, was de gedachte.

Lesje geleerd?

De politiek wil dolgraag nuttig onderzoek stimuleren waar het bedrijfsleven ook iets aan heeft. Soms heten het sleutelgebieden, dan weer topsectoren, maar steeds weer zoekt de politiek naar manieren om bedrijfsleven en kennisinstellingen bij elkaar te brengen.

De laatste poging is de Nationale Wetenschapsagenda, die nu enkele jaren bestaat. In 2015 mocht iedereen (burgers, bedrijven, instituten) vragen stellen aan de wetenschap en daaruit volgde een soort ‘routekaart’ met allerlei grote thema’s: schone energie, een veerkrachtige samenleving, gezondheid enzovoorts. En jawel, daar gaat ook geld naartoe.

Wordt het investeringsfonds echt iets nieuws of zal het (voor wetenschap en innovatie) voortborduren op de Nationale Wetenschapsagenda? Belangrijker nog: zal de politiek de verleiding weerstaan om zelf te bepalen welke thema’s van belang zijn?

Frans en Grieks

Dat is lang niet zeker. VVD-minister Eric Wiebes van Economische Zaken houdt er nogal sterke ideeën op na. Schoolvakken als Frans en Grieks lijken hem niet zo nuttig, zei hij onlangs. “Gaan we daar binnen twintig jaar nog de Chinezen mee verslaan?”

Toch wil hij liever dat onafhankelijk experts erover beslissen. “We moeten voorkomen dat de politiek elke week met een vrolijk nieuw voorstel komt. Je moet als politicus je grenzen kennen.”

Premier Mark Rutte, ooit staatssecretaris hoger onderwijs, ziet nog een andere valkuil. “Je moet voorkomen dat lobby’s en hobbyisme er met het geld vandoor gaan”, zei hij tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. “Je moet zeker weten dat het projecten zijn die niet-regulier en niet-structureel zijn en echt bijdragen aan het verdienvermogen.”

Daarom wil hij een besluitvormingsprocedure “die dat heel strak en rigoureus toetst”. De commissie van wijzen zal dus wel geen comeback maken. Maar hoe het dan wel gaat, is afwachten.