Een internationale groep van onderzoeksfinanciers, verenigd in ‘cOAlition S’ en waartoe ook NWO en ZonMW behoren, wil dat wetenschappers alleen nog publiceren in open access-tijdschriften, het zogeheten Plan S. Publiek gefinancierd onderzoek moet voor iedereen gratis toegankelijk zijn, is de gedachte. Auteurs betalen eenmalig voor plaatsing, waardoor peperdure abonnementen op vakbladen tot het verleden behoren.

Oorspronkelijk was het de bedoeling om vanaf 1 januari 2020 over te gaan naar volledig open access, maar dat bleek veel te snel. Na een uitgebreide internationale consultatie werd duidelijk dat betrokkenen meer tijd nodig hebben om zich daarop voor te bereiden. Die krijgen ze: de ingangsdatum is verschoven naar 1 januari 2021.

In februari van dit jaar organiseerde het College van Bestuur van de TU/e nog drie dialoogsessies met betrekking tot Plan S, waarbij uitleg werd gegeven en gediscussieerd kon worden over het onderwerp. Vooral de tweede sessie in Helix bij de faculteit Scheikundige Technologie maakte duidelijk dat daar weinig voorstanders van het plan te vinden zijn. Universiteitshoogleraar René Janssen en decaan Emiel Hensen zijn mordicus tegen en Janssen beschreef het in die bijeenkomst als "een sprekend voorbeeld van een plan dat is bedacht door mensen die zelf geen ervaring hebben met wetenschappelijk publiceren”. Volgens Janssen en Hensen moeten wetenschappers zelf kunnen bepalen in welke tijdschriften ze willen publiceren.

Groene route

Naast het uitstel met een jaar zijn er in de afgelopen maanden nog diverse zaken aangepast in Plan S. Wetenschappers mogen straks ook via de ‘groene’ route publiceren. Dat wil zeggen dat hun artikelen in een tijdschrift nog steeds achter een betaalmuur staan, maar dat ze in een eigen archief voor iedereen toegankelijk zijn.

Marjet Elemans plaatst er enkele belangrijke kanttekeningen bij: "Aan de door de cOAlition S voorgestelde 'groene' route zijn enkele stevige voorwaarden verbonden, die nogal wat vragen van de uitgevers. Zo moet het auteursrecht dat nu doorgaans bij de uitgever ligt, in het bezit blijven van de oorspronkelijke auteurs. Ook moet de publicatie direct beschikbaar zijn. In de huidige 'groene' route gaat daar vaak een tijdsperiode van zo'n 12 tot 24 maanden overheen voordat het voor iedereen toegankelijk is. Ik vraag me af of uitgevers die kant op gaan bewegen in de komende anderhalf jaar."   

Hybride

De internationale groep van onderzoeksfinanciers blijft kritisch als het gaat om hybride tijdschriften. Dat zijn bladen die naast betaalde stukken ook open access-artikelen publiceren. Ze ontvangen dus abonnementsgeld én verdienen aan het gratis toegankelijk maken van nieuwe wetenschappelijke artikelen. De financiers willen niet langer meebetalen aan publicaties in deze tijdschriften. Wel benadrukken ze dat ze willen meebetalen aan eventuele kosten die verbonden zijn aan open access-publiceren, zodat wetenschappers daar niet voor opdraaien.

Elemans daarover: "Om publicaties nu open access compliant te maken, zitten in het subsidiebedrag vaak al de middelen die dat ook mogelijk maken. De subsidieverstrekkers willen dat niet meer vergoeden als ook abonnementsgeld moet worden betaald. Ze zeggen dat je als onderzoeker zelf maar op zoek moet naar die middelen. Universiteiten wordt dringend geadviseerd die middelen ook niet te gaan betalen, want daarmee zouden ze het systeem alsnog in stand houden."

Ook gaat cOAlitie S haar beoordelingscriteria herzien met het oog op de zogeheten DORA-verklaring. Daarin staat dat er meer aandacht moet komen voor de kwaliteit en de impact van onderzoek en minder voor de citatie- en publicatiescores van wetenschappers. De verklaring is door ruim twaalfhonderd organisaties onderschreven, waaronder wetenschapsgenootschap KNAW, NWO en ZonMw.

Elemans vindt het uitstel van de invoering met een jaar sowieso een verstandige beslissing. "Nu weet iedereen eigenlijk pas aan welke voorwaarden voldaan moet worden en hebben onderzoekers en instellingen nog de tijd om op basis daarvan beslissingen te nemen."