Sander Heijne - historicus, voormalig redacteur van de Volkskrant, en momenteel als correspondent Marktwerking verbonden aan het online journalistieke platform De Correspondent - begon zijn lezing met het ultieme voorbeeld van mislukte marktwerking: het feit dat machinisten niet langer zelf wissels ijsvrij mogen maken omdat zij van de NS zijn en de wissels van ProRail, en dat daardoor tegenwoordig bij de minste of geringste sneeuwval het treinverkeer volledig plat komt te liggen.

Dat verhaal was voor Heijne als beginnend onderzoeksjournalist een eyeopener, vertelde hij. Er was blijkbaar iets behoorlijk misgegaan als gevolg van de privatisering van het voormalige staatsbedrijf NS. En het spoor was niet de enige publieke dienst die de afgelopen dertig jaar door de overheid is afgestoten: hetzelfde overkwam de post en energievoorziening in de jaren van neoliberale euforie na de ineenstorting van het communistische Oostblok. Ook in de gezondheidszorg werd verwacht dat marktwerking zou leiden tot goedkopere, betere en efficiëntere zorg.

Die vlieger ging echter lang niet altijd op, betoogde Heijne. Volgens hem is nooit goed nagedacht of de genoemde publieke diensten wel baat zouden hebben bij de introductie van marktwerking. Het heeft er alle schijn van dat de dienstverlening er in veel gevallen niet op vooruit is gegaan. Helemaal zeker kunnen we daarvan echter niet zijn, zei de journalist. “Er is namelijk verzuimd om fatsoenlijke nulmetingen te doen ten tijde van de privatisering, zo vertelden ze me bij de Algemene Rekenkamer.” Al zijn beschrijvingen van problemen zijn daardoor noodgedwongen anekdotisch van karakter, gaf hij toe na kritische vragen uit de zaal. Maar dat het huidige kabinet voornemens is om de briefpost weer een overheidstaak te maken, vond hij een teken aan de wand.

Kijkoperatie

Heijne noemde een aantal criteria waaraan een sector moet voldoen om de vruchten van privatisering te kunnen plukken. Zo moet volgens hem in ieder geval het ondernemersbelang samenvallen met het publieke belang. En daaraan schort het bijvoorbeeld in de zorg: artsen krijgen namelijk niet betaald per genezen patiënt, maar per uitgevoerde medische handeling. Daarbij komt dat we de kosten van de behandeling meestal niet zelf hoeven ophoesten. Daardoor had de spreker als student ooit een kijkoperatie aan zijn knie ondergaan, vertelde hij, terwijl even afwachten of de zwelling vanzelf over zou gaan achteraf een veel verstandigere - en goedkopere - optie was geweest. Maar ja, het kostte hem niets en het leverde de arts veel geld op.

Na veertig minuten kregen de aanwezigen die door de verkorte pauze weer naar college moesten, de gelegenheid om te vertrekken, waarna het overgebleven gezelschap nog enige tijd verder discussieerde. Kritische opmerkingen van vragenstellers werden daarbij door Heijne opvallend soepel en inhoudelijk gepareerd. Ja, de telecomsector was een goed voorbeeld van hoe marktwerking wél goed had gewerkt, maar over de privatisering van de energiesector heeft hij zijn twijfels. “Van vergroening is nog weinig terechtgekomen en de leveranciers zijn in Duitse en Zweedse handen. Daarmee hebben we nog geluk, want als het Britse bedrijven waren geweest, zouden we nu door de Brexit-chaos geen idee hebben wat we binnenkort voor onze energie moeten betalen. Dat lijkt mij een ongewenste situatie.”

Marktwerking is niet altijd slecht, betoogde Heijne, en alles terugdraaien is zeker niet verstandig. Laten we het goede behouden en vooral goed luisteren naar ervaringsdeskundigen, vindt hij. “Ik ben naar aanleiding van mijn boek bij alle grote politieke partijen uitgenodigd, en daar staan ze echt open voor ideeën van onderop.”