In een omstreden motie, die wel een meerderheid in de Tweede Kamer kreeg, vroeg de VVD vorig jaar of de Nederlandse wetenschap misschien last had van zelfcensuur en een gebrek aan diversiteit van perspectieven. Kon wetenschapsgenootschap KNAW daar onderzoek naar doen?

Critici meenden dat de VVD de universiteiten hiermee van linkse vooringenomenheid beschuldigde, zoals in de Verenigde Staten nogal eens gebeurt. Een van de ondertekenaars was Pieter Duisenberg, tegenwoordig voorzitter van universiteitenvereniging VSNU. Hij ontkende dat hij het zo ooit heeft bedoeld: academische vrijheid is niet links of rechts, zei hij.

Maar toenmalig PvdA-minister Jet Bussemaker weigerde zijn motie uit te voeren. “Ik denk dat de politieke voorkeuren van wetenschappers vrij divers zijn, maar dan nog: de overheid moet zich daar niet mee bemoeien”, verklaarde ze.

Toch ging een commissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, onder leiding van hoogleraar rechtsgeleerdheid Nico Schrijver (Raad van State en Universiteit Leiden), met het onderwerp aan de slag: hoe staat het met de onafhankelijkheid in de Nederlandse wetenschap?

Ongewenste beïnvloeding

In principe goed, luidt vandaag het antwoord. Er zijn allerlei gedragscodes en instanties om op onafhankelijkheid toe te zien en het lijkt erop dat wetenschappers hun werk tamelijk ongestoord kunnen doen. Maar dat betekent niet dat er geen gevaren zijn. Steeds vaker moeten wetenschappers bijvoorbeeld geld verkrijgen bij onderzoeksfinanciers of het bedrijfsleven. “Deze sturing betekent ook een zekere beperking van de academische vrijheid”, staat in het briefadvies. “Het toegenomen belang van projectfinanciering kan leiden tot onwenselijke beïnvloeding door de financier.”

Commissievoorzitter Nico Schrijver is van mening dat je niet moet willen weten wat de politieke voorkeur van wetenschappers is.

Is er dan geen risico op vooringenomenheid en zelfcensuur onder wetenschappers? Het is niet voor niets dat een medicus het moet melden als de tabaksindustrie zijn onderzoek betaalt.

Schrijver: “Zo’n voorbeeld van de tabaksindustrie spreekt misschien tot de verbeelding, maar je moet ook in andere gevallen goed opletten. Wetenschappers moeten leren van hun fouten en ze moeten zich voortdurend de vraag stellen of ze voldoende vrij zijn. Als ze bijvoorbeeld een advies schrijven, wil de opdrachtgever dan een verklaring van onafhankelijkheid tekenen?”.

“En soms moet je zorgen dat je de schijn niet tegen je krijgt, ook al is er eigenlijk niets aan de hand. Ik ben weleens deskundige in een rechtszaak geweest en toen werd mij gevraagd om aan diezelfde rechters een college te geven. Dat heb ik toen maar niet gedaan. Van zulke dingen moet men zich meer bewust zijn dan vroeger, denk ik. We liggen allemaal onder een vergrootglas en integriteit is ontzettend belangrijk.”