Flow. Je raakt elke bal perfect en zweeft over de tennisbaan. Je speelt de 32ste pianosonate van Beethoven foutloos en vergeet alles om je heen. Je probeert een ingewikkeld promotieonderzoek om te werken tot een leesbaar artikel voor Cursor en als je opkijkt van je computerscherm blijkt de campus al in duisternis gehuld.

Veel mensen kennen die mengeling van opperste concentratie en gelukzaligheid die de Hongaars-Amerikaanse psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi in de jaren zeventig voor het eerst aanduidde met de term ‘flow’. Het blijkt de mentale toestand waarin een mens tot zijn beste prestaties komt, wanneer die zich vol overtuiging stort op een taak die het uiterste van zijn of haar kwaliteiten vergt.

Flow is een belangrijk concept binnen de zogeheten ‘positieve psychologie’, vertelt promovendus Jef van den Hout. “Er is ook al veel onderzoek naar gedaan, maar voornamelijk op individueel niveau.” En dat terwijl mensen ook collectieve flow kunnen ervaren, met name in de muziek en teamsporten. De beste sportprestaties en mooiste muziekuitvoeringen ontstaan als band- of teamleden elkaar naadloos aanvullen en blindelings kunnen vinden. Iets dergelijks zou je ook op de werkvloer willen creëren, legt Van den Hout uit. “Op organisatieniveau is nog maar weinig kennis van flow in teams, terwijl het binnen bedrijven steeds belangrijker wordt om met teams te werken, en het scheppen van een optimale teamdynamiek, ‘teamflow’, dan heel veel kan opleveren.”

Van den Hout studeerde Arbeids- en Organisatiepsychologie in Tilburg, en werd vervolgens aangenomen bij de ontwerpersopleiding Architectural Design Management Systems. “Die opleiding is in principe alleen voor ingenieurs, maar ze besloten dat het goed zou zijn om ook eens iemand met een sociale achtergrond aan te nemen. Ik heb daar onder leiding van hoogleraar Mathieu Weggeman onderzoek gedaan naar de besluitvorming rond het oprichten van dochterondernemingen.”

Na het behalen van de graad PDEng werkte hij enkele jaren voor woningcorporaties waar hij businessplannen schreef. “Ik merkte echter dat de mensen binnen de organisatie, degenen over wie die plannen toch ook gingen, praktisch niet voorkwamen in die documenten. Met die gedachte heb ik weer aangeklopt bij Mathieu Weggeman, die toen net in een vakblad had voorgesteld om te kijken naar collectieve flow in organisaties. We hadden dus meteen een match.” In de jaren die daarop volgden, dook Van den Hout in zijn vrije tijd in het onderwerp, met nu een proefschrift als resultaat.

‘Flow’ blijkt de mentale toestand waarin de mens tot zijn beste prestaties komt

Het ontstaan van collectieve flow in een team hangt samen met een aantal voorwaarden, stelt Van den Hout. Het team moet (uiteraard) een goed gedefinieerd gezamenlijk doel hebben, en de persoonlijke doelen van de teamleden moeten hierbij aansluiten. Daarnaast moeten hun vaardigheden complementair zijn: de leden moeten elkaar aanvullen. Bovendien is het essentieel dat ze open met elkaar kunnen communiceren, elkaar vertrouwen en niet bang zijn om te falen (vooral niet in de ogen van hun teamgenoten) en elkaar de ruimte geven om zich optimaal op hun eigen taak te richten.

In de beste gevallen leiden die voorwaarden tot teamflow: een gevoel van eenheid, gezamenlijke vooruitgang, vertrouwen en focus. En ook meetbaar betere resultaten, natuurlijk, al bleek dit laatste lastig te kwantificeren. Van den Hout stelde met dit doel een vragenlijst op, de Team Flow Monitor, die hij ruim tachtig verschillende teams op verschillende momenten voorlegde. Hoe hoger een team zou scoren op deze monitor, zo was de gedachte, hoe tevredener de proefpersonen zouden zijn en hoe beter ze zouden presteren.

“Ik heb studenten van de faculteit IE&IS, die voor een mastervak in groepjes samen moesten werken, de vragenlijst voorgelegd. Hetzelfde deed ik met studenten van de Rotterdam Business School. Vervolgens keek ik naar de cijfers die de studenten voor hun projectwerk kregen. Hoewel ik bij het ter perse gaan van mijn proefschrift nog geen positief verband had kunnen aantonen tussen de uitkomsten van de monitor en de eindcijfers, blijkt inmiddels uit een grotere dataset dat de samenhang wel degelijk significant is.” Wil je de prestaties van teams uit het bedrijfsleven analyseren, dan heb je zogeheten ‘key performance indicators’ nodig op teamniveau, legt hij uit. Het is echter lastig om die te verzamelen. “Ik nodig organisaties dan ook van harte uit om die gegevens met mij te delen voor toekomstig onderzoek.”