“In 2004 werd ik directeur van CERN, de deeltjesversneller in Zwitserland”, vertelt natuurkundige Jos Engelen. “We hadden bepaald geen geldgebrek, maar toch moest CERN destijds wetenschappelijke tijdschriften afstoten omdat ze te duur werden. Toen ben ik me voor open access gaan interesseren.”

In de wetenschappelijke wereld heerst steeds meer onvrede over de macht van wetenschappelijke uitgeverijen, die hoge abonnementsgelden rekenen voor wetenschappelijke tijdschriften. Want waarom zouden de resultaten van publiek gefinancierd onderzoek in tijdschriften moeten staan die nauwelijks te betalen zijn?

Het alternatief is open access: niet betalen om artikelen te mogen lezen, maar om ze te mogen publiceren. De artikelen zelf zijn dan voor iedereen toegankelijk. Er zijn steeds meer van zulke gratis toegankelijke tijdschriften.

NWO steekt zijn nek uit en stelt een nieuwe voorwaarde voor wetenschapssubsidies. Nieuwe publicaties moeten voortaan direct voor iedereen toegankelijk zijn. “Open acces haalt barrières weg tussen wetenschapsgebieden en maakt onderzoek toegankelijk voor het bedrijfsleven en de maatschappij”, aldus voorzitter Engelen.

Wetenschappers doen het belangrijkste werk, uitgevers profiteren ervan. Hoe heeft het zover kunnen komen?
“In de jaren zeventig had je een neurochirurg, Pierre Vinken. Hij bedacht dat er met wetenschappelijke tijdschriften veel geld te verdienen viel en heeft van Elsevier een keihard winstgevend bedrijf gemaakt. Daar is niets op tegen, maar de wetenschap is met ogen dicht in dat systeem blijven functioneren.”

Veel belangrijke tijdschriften waar wetenschappers graag in publiceren, zijn van commerciële uitgevers. Voorziet u geen problemen?
“Er zijn altijd hobbels, obstakels en problemen. Die gaan we gewoon oplossen. Soms is er trouwens geen probleem, maar voelen mensen gewoon niet de noodzaak om iets nieuws te doen. Misschien moeten universiteiten een publicatie in een open-accesstijdschrift anders gaan waarderen; dat zou kunnen.”

Mogen wetenschappers met een NWO-beurs straks niet meer in Nature of Science publiceren?
“Dat mag wel, als ze hun artikel maar tegelijkertijd online zetten in een erkende repository. Het mag ook de versie zijn die ze hebben ingestuurd, zonder de redactionele aanpassingen.”

Dan is het uiteindelijke artikel nog steeds niet in open acces gepubliceerd. Waarom zegt u niet gewoon: 'het mag helemaal niet meer'?
“Als je diep in mijn hart kijkt, zou ik dat inderdaad willen zeggen. Maar als we dat doen, dan wijzen onderzoekers op de hoge reputatie die nu eenmaal aan een blad als Nature kleeft. We zouden hun carrièreperspectief aantasten als we die publicaties zouden blokkeren zonder er iets voor in de plaats te hebben gezet.”

Maar open access is toch juist bedoeld om de macht van uitgevers te breken?
“We zetten kleine stappen in die richting. Het ideaal is absoluut gold open access: publicaties die onmiddellijk voor iedereen gratis toegankelijk zijn. Maar dat bereiken we niet door te zeggen: 'dan schaffen we Nature af'. Dat is de zaak omkeren. Ik denk ook niet dat NWO dat in zijn eentje voor elkaar zou krijgen. Je kunt het niet forceren.”

De wetenschap kan dus toch niet buiten de beste bladen?
“Dan moet ik toch iets rechtzetten: zo goed zijn die bladen niet. In Nature en Science staat vooral onderzoek dat nieuw en sexy is, en dus goed verkoopt. Baanbrekend is het misschien wel, maar het vervolgonderzoek laat de redactie altijd aan andere bladen over. Het beleid van Nature is heel simpel: de redactie wijst zo goed als elke inzending af en kiest alleen de krenten in de pap. Daarom wil iedereen erin staan. Moeten we daaraan meedoen?

Maar ik heb goede hoop. Laatst schreef ik in de Volkskrant over een sterrenkundig Nature-artikel dat ik wilde opzoeken. Ik stuitte op een pay-wall. Dat wist ik van tevoren, hoor. Maar na dat artikel belde uitgeverij Springer me op. Of ze langs mochten komen om over open access te praten. Volgende week komen ze. Dat de uitgever van Nature hier komt praten, geeft wel aan dat ze deze beweging serieus nemen.”

Gaat u streng controleren of wetenschappers inderdaad in open access publiceren?
“Dat zullen we waarschijnlijk steekproefsgewijs doen. We vragen wetenschappers ook om het aan te geven in hun verslag. De nieuwe regels gaan nu in, we verwachten de eerste publicaties niet eerder dan 2017.”

En als iemand het toch niet doet?
“Dat zal hopelijk een uitzondering zijn, maar dan zullen we eerst vragen: waarom heb je dit niet in open access gepubliceerd? Mocht iemand het per ongeluk zijn vergeten, dan strijken we tot 1 januari 2018 met de hand over ons hart. Daarna volgt een sanctie. Ik weet nog niet precies welke. Misschien moet die wetenschapper dan tien procent van de beurs terugbetalen of mag hij of zij twee jaar lang niet bij NWO aanvragen. Het zou ook kunnen, al zou het me verbazen, dat er voor sommige onderzoekers werkelijk geen goed platform te vinden is om de onderzoeksresultaten in open access te publiceren. Daarover gaan we dan praten met uitgevers en universiteiten.”

Wetenschappers kunnen bij NWO geld aanvragen voor een publicatie in open access. Het systeem zou toch juist geld moeten besparen dankzij lagere abonnementskosten?
“Open access is natuurlijk niet gratis. Publiceren voegt waarde toe en kost geld. Het is nog geen gemeengoed, daarom hebben we voor de overgangsperiode een stimuleringsfonds in het leven geroepen. Aanvragers kunnen tot zesduizend euro per project krijgen om in open-access-tijdschriften te publiceren, of in gratis te lezen boeken.”

Veel Nederlandse wetenschappers zijn voor hun carrière afhankelijk van NWO. Maakt dat het makkelijk om strengere eisen te gaan stellen?
“Zo arrogant zijn we niet. Maar misschien maakt onze positie het wel makkelijker om met zachte dwang te helpen bij de omslag die er moet komen. De eisen die we stellen, zijn niet onredelijk. Ik denk niet dat er ook maar één wetenschapper zal zeggen: 'nu vraag ik geen beurs meer aan bij NWO'. We hebben de beslissing weloverwogen genomen. We gaan heus niet met onze kop door de muur. Zoiets kun je niet losjes op een achternamiddag besluiten.”

U heeft politieke steun van het kabinet, dat de omslag naar open access nastreeft. Scheelt dat?
“Staatssecretaris Dekker (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, red.) heeft er inderdaad regeringsbeleid van gemaakt, en dat is dapper. Uiteindelijk moeten we naar een systeem van honderd procent gold open access. Het zal wel meer dan tien jaar duren, maar er zal geen twintig jaar meer overheen gaan.”