Geen recht meer op je ov-studentenkaart? Je moet het ‘studentenreisproduct’ eigenhandig van je chipkaart halen bij zo’n machine op een station of in een winkel. Wie er per ongeluk mee doorreist, krijgt flinke boetes.

Afgelopen jaar betaalden studenten samen ruim zes miljoen euro aan ov-boetes. Dat was ooit veel meer, met een record van ruim 52 miljoen euro in 2014. Na vele nieuwsberichten en hoge druk van de Tweede Kamer is het systeem verbeterd (zie kader), maar nog altijd niet ideaal.

Eigenlijk wil iedereen dat het studenten-ov automatisch afloopt zodra studenten er geen recht meer op hebben, bijvoorbeeld als ze zijn afgestudeerd of te lang studeren. Dat zou pas mogelijk worden wanneer er een nieuw betaalsysteem in het openbaar vervoer komt.

“Ook mijn wens”

In 2022 zei toenmalig minister Robbert Dijkgraaf over het automatisch stopzetten: “Het is ook mijn wens. Het is gewoon duidelijk dat we dat moeten doen. In het huidige ov-betaalsysteem kan dat echter niet zomaar.”

Dijkgraaf was blij dat studenten inmiddels minder boetes krijgen dan vroeger. “We verwachten dat we dat nog veel verder terug kunnen brengen, onder andere omdat er een nieuw ov-betaalsysteem gaat komen.”

Naar dat nieuwe betaalsysteem kijken critici reikhalzend uit. In 2017 stelde de Nationale Ombudsman: “Het huidige systeem, waarbij het studentenreisproduct door (oud-)studenten zélf moet worden stopgezet als het recht erop vervalt, is onlogisch en vormt op zich al een bron van schulden.”

Ook de Tweede Kamer bleef het vreemd vinden. DUO weet van elke student wanneer het recht op studiefinanciering en een ov-studentenkaart wordt beëindigd. Dan kun je toch ook tot automatische stopzetting komen? De regering moest erover om tafel met betrokken partijen, stond eind 2016 in een motie van VVD en CDA. Van links tot rechts, de voltallige Tweede Kamer steunde dit.

Niet van plan

Toch gaat het voorlopig niet gebeuren. Allereerst is er vertraging: het nieuwe betaalsysteem voor het openbaar vervoer (OVpay) moet op zoek naar een nieuwe bank, nu de samenwerking met Bunq is gestaakt. Dat kan maanden duren, zegt een woordvoerder.

Maar dan nog: zelfs in het nieuwe systeem zal het reisrecht niet automatisch aflopen zodra de student er geen recht meer op heeft.

Dat ligt niet aan OVpay. “Iemand moet aan ons doorgeven dat het reisrecht van de kaart moet”, zegt een woordvoerder. “Wij hebben die informatie immers niet. Het maakt ons niet uit wie het doet: de student zelf of DUO.”

Na 30 dagen

Het probleem ligt dus bij DUO, of eigenlijk bij het ministerie dat de regels bedenkt. Het wordt straks makkelijker om je reisrecht stop te zetten – het kan gewoon achter je computer en je hoeft niet meer naar een automaat – maar het gaat nog altijd niet vanzelf.

Het studentenreisproduct wordt straks inderdaad “met een vertraging stopgezet”, bevestigt een woordvoerder van DUO. “Wanneer het reisrecht is vervallen, laat DUO dit na 30 dagen aan de ov-bedrijven weten. Dit is zowel met de ov-chipkaart het geval als met OVpay. Dat is het huidige beleid, onafhankelijk van het systeem.”

En in die eerste dertig dagen worden al boetes opgelegd, als (oud-)studenten de kaart nog gebruiken. Dat kost 89,50 euro per halve maand, oftewel 179 euro voor die ene maand dat een student zich vergist en er toch mee incheckt.

Reden

Waarom die termijn voorlopig niet aangepast wordt? In antwoord op Kamervragen van GroenLinks-PvdA zei toenmalig minister Dijkgraaf afgelopen april dat die aanpassing soms in het nadeel van studenten zou zijn.

Soms hebben studenten wel reisrecht, maar staat dat nog niet goed in de administratie van DUO. Dat gebeurt bijvoorbeeld als ze wisselen van opleiding of als ze doorstromen van het mbo naar het hbo. Dan zouden ze opeens niet meer kunnen inchecken.

Dus zet DUO het reisproduct niet meteen stop. Zoals Dijkgraaf uitlegde: “Hierdoor wordt voorkomen dat een student zijn reisproduct niet meer kan gebruiken, terwijl er enkel sprake is van een overbruggingsperiode tussen twee opleidingen.”

Alternatief

Maar dat levert andere studenten dus boetes op. “Ik wil in gesprek gaan met studenten over dit dilemma”, zei Dijkgraaf, “waarbij de uitvoerbaarheid van eventuele aanpassingen een aandachtpunt is.”

Een mogelijk alternatief: draai het om. Laat DUO het reisrecht direct stopzetten en maak het studenten makkelijk om het reisrecht weer te activeren als ze er toch nog recht op hebben. Dan voorkom je dat iemand een paar haltes met de tram gaat en een forse boete krijgt.

“Waanzin”

De Landelijke Studentenvakbond heeft de conclusie al getrokken. “Het is waanzin dat zoveel studenten hierdoor in de financiële problemen raken en de minister dan toch dit systeem blijft aanhouden”, zegt voorzitter Abdelkader Karbache. “Je hebt een verantwoordelijkheid tegenover studenten om te voorkomen dat ze onnodig schuld opbouwen. Zorg dus voor die automatische stopzetting!”

Ook Tweede Kamerlid Luc Stultiens (GroenLinks-PvdA) denkt dat de uitvoerbaarheid niet zo’n probleem is. “Natuurlijk moeten we daar oog voor hebben”, zegt hij, “maar ik heb nog geen overtuigend argument gehoord waarom het studentenreisrecht niet automatisch gestopt kan worden zodra studenten er geen recht meer op hebben.”

Stultiens legt een verband met de langstudeerboete van drieduizend euro die het huidige kabinet wil invoeren voor studenten die meer dan een jaar uitlopen in hun opleiding. “Het voorkomen van boetes voor studenten staat blijkbaar niet op het prioriteitenlijstje van dit kabinet.

Enkele verbeteringen om ov-boetes te voorkomen

In de afgelopen jaren is het huidige systeem verbeterd. Je krijgt bijvoorbeeld geen boete meer als je de kaart helemaal niet hebt gebruikt. Vroeger wel, dan maakte dat niet uit. Deze aanpassing heeft het aantal boetes drastisch verminderd.

Ook waarschuwt DUO duidelijker (maar niet sneller) dan voorheen voor deze boetes. Vroeger kregen studenten een mail: er staat een bericht voor je klaar in MijnDUO. Dat klonk weinig urgent en studenten hadden lang niet altijd door dat ze boetes kregen.

Inmiddels komen verlopen ov-kaarten na een poosje ook op een ‘blacklist’ terecht, zodat je er niet meer mee kunt inchecken. Vroeger gebeurde dat pas na een jaar. Dit kan niet automatisch voor alle kaarten, want de capaciteit van de blacklist is beperkt.

Reactie van het ministerie van OCW

“OCW streeft naar optimale dienstverlening richting de student. Juist om onnodige schulden te voorkomen, zijn de afgelopen jaren verschillende maatregelen genomen om het aantal ov-boetes terug te dringen. Dat lukt: van meer dan 50 miljoen in 2014 naar 12,2 miljoen in 2019 en naar 6,2 miljoen 2023. Met OVpay zal dit verder verminderen, doordat de student dan niet meer naar de betaalautomaat moet om het studentenreisproduct stop te zetten. Dat kan dan online.

Ook zal DUO, 30 dagen na het eindigen van het studentenreisrecht, het reisproduct laten blokkeren. Hierdoor zal het minder vaak voorkomen dat studenten doorreizen met dezelfde ov-chipkaart.

Dankzij OVpay is het technisch mogelijk om het reisproduct vrijwel direct (automatisch) stop te zetten als het recht verlopen is. OCW verkent op dit moment of het gewenst is om de ‘vertraging’ van 30 dagen aan te houden, of dat deze afgeschaft moet worden. In het verleden was deze vertraging 60 dagen.

Het dilemma is dat het verkorten van de termijn voor de ene student het risico op een ov-boete verkleint, terwijl het voor de andere student betekent dat deze mogelijk onbedoeld zonder reisproduct komt te zitten.

De ov-boetes zullen niet helemaal verdwijnen. Ze zijn namelijk bedoeld om onrechtmatig gebruik van het studentenreisproduct, bij het vervallen van het reisrecht, tegen te gaan. Ook compenseren de boetes de ov-bedrijven voor de misgelopen inkomsten. OCW betaalt immers niet voor studenten wier recht op het studentenreisproduct is verlopen.”