Dus zag je Dijkgraaf af en toe op zijn tong bijten, omdat hij niet kon zeggen wat hij wilde. De migratiediscussie leek een moeilijk onderwerp voor hem. “Dat is ook zo”, erkent hij. “Het bredere migratiedebat zie je in kleinere vorm – maar niet minder ingewikkeld – in het onderwijs terug, als het gaat over internationale studenten, vluchtelingstudenten of Oekraïense ontheemden. Het is altijd een soort evenwichtskunst.”

Er staat druk op de universiteiten door de grote toestroom van studenten, er is een probleem met huisvesting en tegelijkertijd hebben internationale studenten volgens hem een grote meerwaarde. “Daar komen voor sommige studenten de humanitaire aspecten bij: dat je ook graag wilt dat Nederland een veilige haven is voor mensen die het moeilijk hebben.”

Toekomst

Maar vandaag spreken we vooral over de Toekomstverkenning die de minister naar de Tweede Kamer stuurt. Welke rol gaat die de komende tijd spelen, verwacht hij? Het loopt anders dan hij had gehoopt, geeft hij toe.

Dijkgraaf: “Dit had de eerste trap van een raket moeten zijn, waarbij we veel ideeën ophaalden in het veld. Dat zouden nadrukkelijk niet mijn ideeën zijn, of van het departement, of van de coalitie. Het was juist belangrijk dat iedereen in het veld kon meedenken en dat onafhankelijke onderzoekers dan de rode lijnen in al die opvattingen zouden zoeken. Dit rapport zegt dus niet: doe dit en dat. De tweede trap in de raket is dat je keuzes gaat maken.”

Dat laatste kan hij dus niet doen, schrijft hij in een brief aan de Tweede Kamer. Hij vat vooral samen welke thema’s hem urgent lijken en welke keuzes er in grote lijnen zijn. Later volgen nog uitwerkingen van veranderingen in de bekostiging en andere mogelijke ingrepen, zodat de gesprekken iets concreter worden.

Een op zeven studenten

Maar ook de universiteiten lijken de keuzevrijheid van studenten te willen inperken. Onlangs schatte een voormalige rector-magnificus dat pakweg 15 procent van de wo-studenten beter tot zijn recht zou komen in het hbo. De universiteiten pleiten voor een stabielere bekostiging, zodat ze minder studenten hoeven toe te laten.

Dan zou je dus moeten selecteren, maar ook daarover wil Dijkgraaf liever niet praten. De vraag is volgens hem vooral hoe studenten de plek kunnen vinden waar ze thuis horen. “Je kunt ook meer flexibele leerpaden maken, zodat studenten wat makkelijker kunnen overstappen. Als je dan niet succesvol bent in de ene vorm van onderwijs, kun je op een goede manier worden doorgeleid naar een andere.”

Je moet sowieso oppassen met grote wijzigingen, waarschuwt Dijkgraaf, want het Nederlandse vervolgonderwijs is nu goed toegankelijk, van hoge kwaliteit en sluit aan op de arbeidsmarkt. “Sommige mensen spreken van een ‘trilemma’, alsof deze drie niet goed samengaan, maar dat kan juist wél. Het is een groot goed van ons onderwijs dat je met het juiste middelbareschooldiploma in principe toegang hebt tot mbo, hbo of wetenschappelijk onderwijs.”

Waaier

En dan komt Dijkgraaf vanzelf op een van zijn favoriete onderwerpen, de ‘waaier’ van het onderwijs. Mbo, hbo en wo zouden naast elkaar moeten staan, als een waaier. Te vaak menen mensen dat er sprake is van lager en hoger niveau. Daar moeten we vanaf, herhaalt Dijkgraaf keer op keer.

Maar is dat niet praten voor de bühne? Zolang de arts meer verdient dan de verpleegkundige kun je ouders toch moeilijk kwalijk nemen dat ze hun kind liever naar het vwo dan de havo zien gaan?

Dijkgraaf: “Uiteindelijk zijn de salarissen niet hetzelfde, dat is waar. Dat geldt trouwens ook binnen het wo. Een bankier of tandarts verdient meer dan een beginnende docent. Dus er zijn grote verschillen. Maar er zijn ook mbo-opleidingen waarvan de afgestudeerden meer verdienen dan sommige afgestudeerde academici. Het gaat erom dat studenten hun bestemming vinden en de beste versie van zichzelf worden. Dan moeten ze niet het gevoel krijgen dat die bestemming, vanuit een bepaald perspectief, als een mislukking wordt gezien.”

Vernieuwing hbo

De hogescholen verwachten minder studenten te trekken, terwijl het aan de universiteiten te vol is. Het hbo wil een goede optie zijn voor vwo’ers. Ligt het dan niet voor de hand om een nieuwe soort universiteit te openen, tussen universiteit en hogeschool in?

“Ik ga niet zeggen wat ik nu zelf denk”, antwoordt Dijkgraaf, verwijzend naar zijn demissionaire status, “maar dit soort varianten worden wel in de Toekomstverkenning gesuggereerd.” Tegelijkertijd wijst diezelfde verkenning ook op de enorme diversiteit binnen het hbo en wo, onderstreept hij. Je zou dit soort varianten ook binnen de bestaande hogescholen en universiteiten kunnen ontwikkelen, zoals je ook het mbo kunt doorontwikkelen om praktijkonderzoek een plaats te geven.

Het huidige kabinet werkt eigenlijk al in die richting, zegt hij. “We hebben honderd miljoen euro per jaar uitgetrokken voor praktijkgericht onderzoek in het hbo. Dat is echt heel veel, als je bedenkt dat het zo ongeveer van nul komt.”

Verkiezingen

Sowieso onderstreept hij graag wat het kabinet heeft gedaan en wat er op het spel staat in de verkiezingen. “Dit kabinet heeft grote investeringen gedaan in onderwijs en onderzoek. Er is echt sprake van een grote koerswijziging. We hebben de basisbeurs teruggebracht, wat goed is voor gelijke kansen in het onderwijs. In de wetenschap hebben we met sectorplannen mogelijk gemaakt dat de universiteiten twaalfhonderd vaste posities creëren. Dankzij de starters en stimuleringsbeurzen krijgen jonge wetenschappers sneller een vaste baan en dan hebben ze ook direct de middelen om hun eigen onderzoek vorm te geven.”

En dreigt dat na de verkiezingen kapot te gaan, als de verkeerde partijen hun zin doordrukken? Dijkgraaf: “Het zijn in mijn ogen allemaal plantjes die we in de grond hebben gezet en die aan het uitkomen zijn. Het gaat echt om diepte-investeringen. Uiteindelijk gaat dit Nederland heel veel brengen aan innovaties, aan slimmere en betere manieren om de grote maatschappelijke uitdagingen het hoofd te bieden. Mijn grootste zorg is dat we dit niet de ruimte geven om te gaan renderen.”

Small, medium, large

De Toekomstverkenning zou neutraal moeten zijn, maar presenteert drie opties. Kom je dan niet vanzelf bij de middelste optie uit? Dijkgraaf glimlacht: “Als minister krijg je van ambtenaren inderdaad vaak drie varianten: small, medium en large. Ja, dan kies je al snel medium. Small en large staan er vaak voor de vorm naast.”

Dat vindt hij mooie momenten in de politiek: als je na allerlei bochten en omwegen bij een wetsvoorstel of een investering uitkomt. “Neem de grote investeringen in wetenschappelijk onderzoek: die zijn er echt gekomen. De terugkeer van de basisbeurs ook: die wet stond op een gegeven moment in het Staatsblad. Het is allemaal heel frustrerend en ingewikkeld, maar je kunt op een gegeven moment ook echt het verschil maken.”

Zwarte magie

Lang voor hij de politiek inging, dacht hij dat hij nooit de politiek in zou gaan. Politiek was voor hem een soort zwarte magie, zei hij als president van wetenschapsgenootschap KNAW. Als je in de natuurkunde op een knopje drukt, verklaarde hij, weet je precies welk lampje gaat branden. In de politiek druk je op een knopje en dan gaat ergens een belletje rinkelen, maar je weet niet waar en wanneer. Is zijn blik op de politiek veranderd?

“Jawel. Het gaat inderdaad anders dan in de wetenschap, maar als je zelf in die ‘zwarte doos’ van de politiek zit, zie je de ingewikkelde schakelingen van binnenuit. Je moet draagvlak in de samenleving hebben, je moet je collega’s in het kabinet overtuigen, dan komen de Tweede Kamer en de Eerste Kamer, en dan zit soms de Raad van State er nog tussen. Ik snap nu wel waarom het vaak lang duurt in de politiek. Maar door die hele keten loopt wel een stroompje en het licht gaat alleen branden als alle schakelingen met elkaar verbonden zijn.”

Mocht het überhaupt kunnen, zou hij dan willen doorgaan als minister? Dijkgraaf aarzelt: “Ik weet echt niet wat ik precies wil en ga doen. Maar ik heb verschillende stappen in mijn carrière gemaakt en dat zijn allemaal verschillende hoofdstukken in een boek, en mijn gevoel is nu dat dit ministerschap en dit kabinet één zo’n hoofdstuk is. Dus ik ga nu eerst kijken hoe we dit hoofdstuk afsluiten en dan zien we wel wat daarna komt. Ik heb mijn hele leven aan onderwijs en onderzoek gewijd en dat blijf ik doen, maar in welke vorm? Dat weet ik niet.”

Minister Robbert Dijkgraaf (D66) aarzelt of hij politicus wil blijven. Hij is sinds januari 2022 minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in het kabinet-Rutte IV, maar dat is deze zomer gevallen.  In de peilingen staat zijn partij D66 overigens op verlies.

Dijkgraaf is theoretisch natuurkundige van wereldfaam. Bij het grote publiek werd hij bekend van zijn meeslepende colleges voor het televisieprogramma DWDD University. Eerder was hij president van wetenschapsgenootschap KNAW en directeur van het vermaarde Institute for Advanced Study in Princeton, waar ook Albert Einstein heeft gewerkt.