Wat gaat er om in het hoofd van een metawetenschapper, die in zijn werk veel bezig is met beloningsstructuren in de wetenschap, wanneer hij zelf een belangrijke onderscheiding krijgt? Lakens had niet verwacht dat hij de prijs zou winnen, geeft hij eerlijk toe. Ironisch genoeg zat hij een tijdje geleden in een commissie die keek naar hoe je TU/e’ers met potentie kunt stimuleren om meer prijzen naar de universiteit te halen. “De mensen hier zijn vaak te nuchter en te bescheiden”, vertelt Lakens. “Als er prijzen te winnen zijn, dan zeggen ze over het algemeen niet ‘geef maar aan mij want ik ben hartstikke goed’.” De commissie kwam tot de conclusie dat je mensen een beetje moet pushen door te benadrukken dat de prijs heel goed zou zijn voor de zichtbaarheid van de universiteit. “Als mensen het gevoel krijgen dat het niet om henzelf gaat maar om de universiteit, dan vinden ze het makkelijker”, aldus Lakens. Toen zijn collega’s hem op de lopende nominaties voor de Ammodo Science Award wezen, ondervond hij hetzelfde ongemak aan den lijve. “Ik dacht ‘nee, waarom zou ik dat nou doen, er zijn vast mensen die veel beter zijn’”, beschrijft Lakens zijn eerste reactie. Ook hij had de zachte dwang van de mensen om hem heen nodig om uiteindelijk overstag te gaan.

Gelukkig maar, want het heeft zijn vruchten afgeworpen. Lakens is voor zijn fundamentele onderzoek, dat bijdraagt aan de efficiëntie en de betrouwbaarheid van de wetenschap, beloond met de Ammodo Science Award en een geldbedrag van 350.000 euro waarmee hij komende jaren zijn onderzoek kan financieren. “Ik ben over het algemeen helemaal niet zo’n fan van het individueel belonen van wetenschappers, omdat ik geloof dat wetenschap vooral teamwerk is”, vertelt Lakens.

Het leuke aan de Ammodo Award vindt Lakens dat deze een keer per jaar aan individuen wordt uitgereikt en de keer daarop aan teams. “Dat is bijna nergens zo, dus het laat zien dat ze het echt belangrijk vinden en dat vind ik dan wel heel sympathiek”, aldus Lakens. Natuurlijk is Lakens ook blij met de prijs, omdat deze hem in staat stelt om zijn onderzoek verder uit te breiden. “Ik vind mijn onderzoek wel nuttig, dus als je toch iemand een hoop geld gaat geven, dan weet ik wel iets.”

Als metawetenschapper kijkt Lakens kritisch naar de manier waarop wetenschappers onderzoek verrichten. Zijn onderzoeksgebied is breed maar vrijwel alles wat hij doet komt neer op de vraag: ‘waarom doen we het op deze manier en hoe kunnen we het beter doen?’ Met zijn baanbrekende onderzoek heeft Lakens zich in de afgelopen tien jaar opgewerkt tot een van de meest vooraanstaande metawetenschappers en een belangrijke bijdrage geleverd aan de verbetering van de efficiëntie en de betrouwbaarheid van de wetenschap. Hij wees onder andere op het belang van het replicatieonderzoek, bekritiseerde de heersende beloningsstructuren in de wetenschap en bracht onder brede aandacht fenomenen zoals p-hacking en confirmation bias die onderzoeksresultaten vertroebelen. Naast onderzoeker en docent is Lakens ook de voorzitter van de Ethical Review Board van de TU/e.

Matthew-effect

Lakens bestudeert hoe wetenschappers wetenschap bedrijven, maar zelf is hij niet bepaald een buitenstaander. Als sociaal wetenschapper maakt hij zelf onderdeel uit van de structuren die hij bekritiseert. Is dat niet problematisch? Lakens parafraseert de Duitse filosoof Schopenhauer: “Als je een systeem wilt veranderen, dan moet je eerst door het systeem omhoogklimmen; dan pas kun je de ladder kapotmaken. Je moet op een plek weten te komen waar je iets kan doen aan het systeem.”

Lakens is op deze spreekwoordelijke ladder al heel wat treden omhooggeklommen. De Ammodo-prijs is niet de eerste wetenschappelijke onderscheiding die hij heeft gekregen; vijf jaar geleden heeft hij ook al van NWO een Vidi-beurs van 800.000 euro ontvangen. Lakens is zich er goed van bewust dat hij wat dat betreft de wind mee heeft.

“Dit wordt in de sociale wetenschappen het Matthew-effect genoemd. Dat houdt in dat een voordeel je nog meer voordeel brengt”, vertelt Lakens. Of, zoals het in de bijbel staat: ‘Zij die al veel hebben, krijgen nog meer’. “Hetgeen wat ik toen met het geld heb gedaan leidde tot een profiel dat nu alweer beloond wordt. Door deze prijs krijg ik natuurlijk nog meer zichtbaarheid en dat levert me weer een extra voordeel op. Dat vind ik leuk voor mezelf als individu, maar ook problematisch.” Hij ziet ook de positieve kant van zijn zichtbaarheid en succes. “Hierdoor vind ik het nog moeilijker om de kritiek die ik op het systeem heb te negeren. Ik doe het heel goed in het huidige systeem, dus als ik er toch problemen mee heb, dan is het niet omdat ik het er niet mee red, maar omdat ik echt denk dat het anders moet.”

Niet altijd over rozen

De weg naar de Ammodo-prijs ging niet altijd over rozen. Als je de bestaande structuren bevraagt en probeert te veranderen, dan kun je rekenen op wat weerstand. “Ik maakte me wel een beetje zorgen de afgelopen jaren. Ik ben zo kritisch geweest dat ik bang was dat mensen zouden gaan denken: ‘Die Daniël is een beetje een lastig persoon, die zit altijd maar te zeggen dat het allemaal niet goed is wat we hier doen’. Ik heb weleens gedacht: misschien kom ik er wel niet. Er zijn ook weleens mensen boos op mij geweest.” De prijs die hij nu mag ontvangen is voor hem een belangrijke bevestiging dat zijn kritiek er mag zijn en dat zijn onderzoek gewaardeerd wordt.

Wat ook meehelpt is dat Lakens niet alleen kritisch maar ook constructief is. Hij zegt wat er niet goed gaat, maar hij werkt ook actief mee aan een concrete oplossing. Zo leverde hij jaren geleden kritiek op het feit dat enkel innovatief onderzoek aandacht kreeg en beloond werd en vrijwel niemand bezig was met het repliceren van eerder onderzoek. Hij was ervan overtuigd dat het opnieuw uitvoeren van het onderzoek van iemand anders essentieel is voor de betrouwbaarheid van de onderzoeksresultaten. Daarna dacht hij met NWO mee over de concrete stappen die nodig waren om de situatie te verbeteren. Dat heeft geleid tot een revolutie op het gebied van replicatieonderzoek, een van Lakens’ belangrijkste bijdragen op het gebied van wetenschappelijk onderzoek.

Oogkleppen

Wetenschappers zijn slimme mensen die weten wat ze doen, maar ze hebben ook weleens oogkleppen op, vindt Lakens. “Iedereen doet het op die manier, dus je stelt het niet ten twijfel. Maar als je ze een kritische vraag stelt of laat zien hoe het anders kan, dan gaan die oogkleppen af en denken ze: ‘O ja, waarom doen we het eigenlijk zo?’”. Bewustwording is volgens Lakens de eerste stap naar de verbetering. Je kunt mensen op een andere manier laten kijken naar wat ze doen door ze hele simpele vragen te stellen zoals: ‘Waarom doen we het eigenlijk zo?’. ‘Omdat we het altijd zo gedaan hebben’ is natuurlijk geen bevredigend antwoord. “Toch is het vaak het enige antwoord dat je krijgt als je de meest fundamentele vragen stelt”, aldus Lakens.

“Neem de zogenaamde p-waarde (de grens van statistische significantie, red.) van 0,05 die in alle sociale wetenschappen wordt gehanteerd bij statistische analyse. Iedereen gebruikt het, maar niemand weet waarom.” Lakens ontwikkelde twee cursussen over statistische analyse, die online gratis te volgen zijn. De eerste cursus, Improve your statistical inferences, is inmiddels bijna zeventigduizend keer bekeken. De waarom-vraag is aanwezig in alles wat Lakens doet. Het is de vraag die hij als docent vaak aan zijn studenten stelt om hen kritisch te laten kijken naar hun onderzoeksmethodes, maar ook de rode draad van zijn podcast over wetenschap Nullius in Verba. “Ik probeer meer bewustzijn te creëren met mijn kritische vragen, omdat ik het gewoon heel belangrijk vind dat we nadenken over wat we eigenlijk aan het doen zijn.”

Beter samenwerken

Lakens heeft al nagedacht over hoe hij het bedrag van 350.000 euro gaat besteden. Afgelopen tien jaar is hij vooral heel veel bezig geweest om individuele onderzoekers beter onderzoek te laten doen; de komende jaren wil hij zich meer gaan focussen op hoe je mensen bij elkaar kunt brengen om samen op een efficiënte manier onderzoek te doen. “Stel, er zijn honderd mensen die onderzoek doen naar een vergelijkbaar onderwerp, elkaars peers. Hoe kunnen we zorgen dat die mensen bij elkaar komen? En wanneer ze bij elkaar komen, hoe laten we ze een consensus bereiken over hun methode?” Dat kan zijn welke methode of meetinstrumenten ze gebruiken of welke verschillen ze significant vinden. Lakens ziet op het gebied van teamwerken nog veel ruimte voor verbetering. “CERN is een goed voorbeeld van een efficiënte samenwerking, maar eigenlijk gebeurt het nog veel te weinig. Ik zou er graag aan willen bijdragen dat wetenschappers onderling beter gaan samenwerken.”

Wanneer Lakens terugblikt op de afgelopen tien jaar, ziet hij dat er veel is verbeterd aan de manier waarop wetenschap wordt bedreven. Zo werden er tien jaar geleden nog nauwelijks replicatieonderzoeken gedaan, laat staan gepubliceerd. Nu vindt iedereen het de normaalste zaak van de wereld. Ook de beloningsstructuren zijn aangepast. Er wordt steeds meer geaccepteerd dat niet iedereen overal goed in is (en hoeft te zijn) en zo krijgen mensen steeds meer ruimte om te doen waar ze goed in zijn. En, last but not least: onderzoekers zijn van de enorme publicatiedruk af. “Vroeger gold ‘hoe meer publiceren, hoe beter’, dat is gelukkig niet meer zo”, constateert Lakens. Kortom, er zijn een hoop perverse prikkels weggehaald uit de bestaande structuren binnen de wetenschap, maar er blijft altijd ruimte voor verbetering. “Het is niet perfect en dat zal het nooit worden, want het blijft altijd mensenwerk”, geeft Lakens toe. “Maar we doen met z’n allen echt goede dingen en er is zeker vooruitgang.”

De Ammodo Science Award for fundamental research is bestemd voor excellente, internationaal erkende mid-career wetenschappers die werkzaam zijn in Nederland en tussen de vijf en vijftien jaar geleden zijn gepromoveerd. De daadwerkelijke prijsuitreiking zal plaatsvinden op 16 mei in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Meer informatie over de prijs vind je hier.