In een ‘empathische woning’ neemt technologie deels de rol over van de mantelzorger en worden ouderen gestimuleerd om langer actief te blijven. Want actievere ouderen blijven langer op zichzelf wonen en dat is precies waar de overheid naar streeft. In 2016 startte binnen de groep van Masi Mohammadi drie ‘living labs’. De uitkomsten van het onderzoek dat daar wordt uitgevoerd moet bedrijven en organisaties uit de zorg- en bouwwereld een veel beter inzicht verschaffen wat wel en wat niet werkt.

Een PDEng-onderzoeker voert over een periode van twee jaar op locatie onderzoek uit en koppelt terug wat daaruit is voortgekomen. De deelnemende partijen, een woningbouwvereniging of zorginstantie, plukken zo direct de vruchten van het onderzoek. Twee projecten die in 2016 zijn gestart, zijn onlangs afgesloten en de derde doet dat in april van dit jaar (zie de artikelen hieronder). Nieuwe ‘labs’ zijn in voorbereiding en het streven is om er snel nog vier te laten starten.

De variatie aan woonvormen waarop Mohammadi zich met haar groep richt, is breed - van zelfstandig wonen met of zonder ambulante zorg tot aan intramuraal wonen, dus volledig binnen een zorginstelling. Wat de PDEng-onderzoeker op die plekken doet, omschrijft Mohammadi als “het verzamelen van bewijsmateriaal. Dat doen ze op allerlei manieren, met het bijhouden van een dagboekje, met het gebruik van vragenlijsten en met de inzet van diverse soorten sensoren.”

Op dit moment wordt dit project al ondersteund met een subsidie voor het midden- en kleinbedrijf, de zogeheten regeling RAAK-mkb. Maar Mohammadi wil meer en heeft in samenwerking met onder meer Milan Petkovic, hoogleraar Secure Data Management bij Wiskunde & Informatica, en Peter Baltus, hoogleraar Mixed-signal Microelectronics bij Electrical Engineering, een subsidieaanvraag van twintig miljoen euro ingediend bij het Europese subsidieprogramma Horizon2020. Ook bij NWO staat een subsidieaanvraag uit en Mohammadi wil ook samenwerken met roboticahoogleraar Maarten Steinbuch van Werktuigbouwkunde. “Het zou heel mooi zijn als we die subsidies zouden binnenhalen, want de impact van ons onderzoek is echt groot. Het biedt de bouw zekerheid bij de invoering van innovaties en maakt van doeners, want dat zijn ze zeker in de bouw, bedachtzame doeners.”

Morgen, donderdag 31 januari, vindt aan de TU/e het congres ‘Het Nieuwe Wonen’ plaats, waar voor het derde jaar op rij aan een breed scala van relevante organisaties wordt getoond wat op dit gebied de meest recente ontwikkelingen zijn. Onderzoekers uit de groep van Mohammadi doen hier ook hun verhaal.

Wooncomplex De Bredestaete in Roermond bestaat uit 39 appartementen, verdeeld over vier etages. Aangevuld met een souterrain waar bewoners fietsen en andere spullen kunnen stallen. De sociale huurwoningen voor senioren werden gebouwd in 1971. Dat is merkbaar. Het gebouw is na bijna vijftig jaar versleten en op.

Eigenaar Domus stond twee jaar geleden voor de vraag: renoveren of nieuwbouw? De woningstichting liet daarbij zwaar meewegen aan welke eisen een seniorenwoning in de toekomst moet voldoen. Daarbij stonden niet de opdrachtgever en architect centraal, maar de nieuwe bewoners. Wat is hun beleving van prettig wonen?

Om daar achter te komen, zocht Domus de samenwerking met de faculteit Bouwkunde in Eindhoven. Marije Sanders-Kortekaas werd tijdens haar afstudeerperiode benaderd om in het project te stappen. “Ik had al een baan bij een architectenbureau, maar dit was een uitdagend project waar ik beslist van kon leren.”

Jongleren

Marije ging in 2017 als PDEng aan de slag voor een periode van twee jaar. In februari zit haar technologische ontwerpersopleiding erop en krijgt ze een officiële oorkonde mee die aardig aantikt op haar cv. Nog belangrijker, ze heeft nu behoorlijk wat ervaring in haar bagage.

“Bij veel opleidingen bestaat een PDEng uit één jaar onderwijs, gevolgd door een opdracht van één jaar. Bij het PDEng-programma Smart Buildings & Cities lopen beide periodes door elkaar. Soms is dat lastig, want dan komt alles ineens op je dak. Maar je krijgt veel vrijheid, bent op jezelf aangewezen en leert jongleren met allerlei zaken tegelijk.”

De afgelopen twee jaar hebben dan ook vooral in het teken gestaan van haar persoonlijke ontwikkeling. De theorielessen over ondernemen, projecten ontwikkelen, simulatieproeven uitvoeren en energievraagstukken waren welkom. Maar vooral de procesmatige praktijk was leerzaam. “Voor de studie Architectuur telt de ontwerpvrijheid, de creativiteit. Er worden je daarbij weinig tot geen beperkingen opgelegd. Budgetkosten of een kosten-batenanalyse komen nauwelijks aan de orde, terwijl ze in de praktijk een doorslaggevende rol spelen.”

Andere kant van de tafel

Zoals bij De Bredestaete. Marije maakte een analyse van het gebouw. Ze keek naar de locatie (goed), de structuur, de gevel en installaties (slecht), de indeling en de afwerking (achterhaald).

Marije: “Aan bepaalde zaken kun je niets veranderen, zoals de locatie. Voor De Bredestaete is die gewoon goed. Gemakkelijk bereikbaar en dicht bij veel nodige voorzieningen. Andere dingen zoals de structuur, de gevel en de installaties kun je weliswaar aanpassen, maar dat is erg ingrijpend en dus kostbaar. Meer simpele wijzigingen zoals indeling en afwerking komen dan al niet meer ter sprake.”

Conclusie: slopen en nieuwbouw is gunstiger dan renovatie. Domus nodigde vier architectenbureaus uit om hun ideeën te ventileren over een ‘empathisch gebouw’. Marije werd lid van de beoordelingscommissie en zat ineens aan de andere kant van de tafel te luisteren naar de presentaties. Lachend: “Geen van die vier bureaus had eerder gehoord van empathisch bouwen, dus ze hadden daarvoor het hele internet afgezocht.”

Sloopkogel

Ondertussen ligt er een plan op de directietafel en knalt waarschijnlijk dit jaar nog de sloopkogel tegen de muren van De Bredestaete. Veel bewoners zijn intussen verhuisd. Wandelend door het complex, toont Marije de tekortkomingen waar de oudere bewoners mee kampen. Zoals de onneembare hoge drempel tussen slaapkamer en balkon. Of de lage, sombere gangen, het duistere souterrain en de lange omweg naar de binnentuin.

Marije: “Ik heb de huidige bewoners naar hun mening gevraagd. Ter vergelijking heb ik ook gesproken met de mensen die in de moderne zorgflat wonen. De antwoorden blijken vaak ingegeven door de woonomgeving. Het valt me op dat bewoners vaak beter weten wat er fout is dan wat goed is aan hun woning.”

De respons van de bewoners heeft Marije meegenomen in het overleg met het architectenbureau. Het bouwvolume, het daglicht, en de vraag of er op elke etage een gemeenschappelijke ruimte moest komen. “Domus vraagt nadrukkelijk mijn mening. Ik koppel deze thema’s ook terug naar de TU/e en bekijk andere projecten om tot een oplossing te komen.”

Werkt het ook écht?

Soms kost het moeite om de architect te overtuigen. Aan ieder detail van het ontwerp kleeft de vraag of het écht werkt. Marije bekent met een lach dat ze als ‘groentje’ de ervaren mensen het vuur aan de schenen legt. “Wanneer moet je ophouden met zeuren? Nee, ik maak bewust geen checklist met voorwaarden voor empathisch wonen. Ik werk liever door logisch te denken aan de hand van kritische vragen vanuit de bewoners.”

Nu haar tijd in Roermond erop zit, jeuken haar handen om zelf aan de slag te gaan als architect. De vertaalslag tussen theorie en praktijk die ze als PDEng heeft gemaakt, smaakt naar meer. “Een empathisch gebouw is optimaal als je er niets van ziet. Als bewoners zich vanzelf thuis voelen. Dus ja, die kant wil ik wel op.”

Tekst en foto's | Frits van Otterdijk

Sint Jozefoord, verscholen in de bossen bij Nuland, is een verpleeg- en verzorgingshuis voor ouderen. Het voormalige klooster biedt cliënten in de omgeving thuiszorg, huishoudelijke zorg, dagbesteding en een maaltijd aan huis.

De naam van de instelling doet al vermoeden dat hier zusters in het spel zijn. Dat klopt. Sint Jozefoord is zeventig jaar geleden gebouwd om ze een fijne oude dag te bieden. Op een totaal van 140 bewoners, leven er tegenwoordig nog zo’n 50 zusters in het voormalige klooster.

Het gebouw heeft vorig jaar een nieuwe vleugel gekregen. Een wandelgang met veel glas is in aanbouw en vormt een mooie brug tussen heden en verleden. Het nieuwe pand is drie etages hoog en biedt ruimte aan zes woongroepen van ieder acht personen.

Horizon verbreden

Joyce Fisscher trad twee jaar geleden toe tot Sint Jozefoord. Niet als novice maar als kersverse afgestudeerde Bouwkunde om de filosofie van het empathisch bouwen in te bedden. “De nieuwbouw was al gestart, maar er was wel ruimte voor aanpassingen en interventies van het interieur.”

In plaats van een baan als architect, koos ze er bewust voor om als PDEng aan de slag te gaan. Het project van twee jaar zag ze als een uitdaging. “De studie, het onderzoek en de praktijk is ideaal. Je bereidt jezelf professioneel voor op een verdere carrière. Je verbreedt je horizon enorm, zeker in dit werkvlak waar een aantal architectenbureaus actief is die zich hebben gespecialiseerd in het ontwerpen van zorginstellingen.”

Bouwbudget

Voor Joyce was het uiteraard wennen. Plots zat ze aan de ‘andere’ kant van het speelveld, zij aan zij te met de opdrachtgever. “Je ziet dan pas goed hoe iedere partij zo zijn eigen belangen heeft. Leuke ideeën zijn er genoeg, maar meestal eindigt het met de vraag: wat kost het? Het is een hele klus om met alle wensen binnen het bouwbudget te blijven. En dan is er nog de tijdsdruk, want het gebouw moet binnen een bepaalde termijn worden opgeleverd.”

Empathisch bouwen is bij een deel van de opdrachtgevers en bouwers wel ingedaald, maar zodra het budget begint te knellen, raken sommige voornemens uit zicht, concludeert Joyce. Toch wist ze als ‘nieuweling’ zeker haar stempel te drukken op de inrichting van de nieuwbouw.

Zichtbaar toilet

Na de oplevering verhuisde een deel van de bewoners uit het oude klooster naar het nieuwe pand. De vrijgekomen ruimte die leeg kwam te staan wordt nu onder handen genomen en gemoderniseerd. “Daar kon ik me vanaf de start mee bemoeien”, zegt Joyce met een lach. “Ik was toen al een jaar bezig en dat scheelt.”

Zo werd het idee om hoge ramen aan te brengen van het plafond tot aan de vloer, mede op haar advies teruggeschroefd. “Voor mensen met een vorm van dementie is dat verwarrend. We hebben vastgesteld dat een borstwering onder een raam voor deze bewoners nodig is.”

Ook het toilet op de badkamer was ogenschijnlijk geen punt voor de architect. Die stond keurig om het hoekje van de deuropening, zoals de meeste doorsnee huishoudens het prettig vinden. “Maar veel bewoners van Sint Jozefoord zijn vergeetachtig. Voor hen is het juist van belang dat ze vanuit hun bed door de deuropening het toilet kunnen zien. Als herinnering om op tijd naar de wc te gaan. Het is eigenlijk heel simpel, maar juist daarom wordt het in het ontwerp over het hoofd gezien.”

Geen afvinklijstje

Begin april zit het project er voor Joyce op. Ze zal dan haar eindpresentatie geven en een publicatie afleveren. Ook komt ze dan met een ‘tool’ op de proppen die Sint Jozefoord kan gebruiken om empathisch wonen te realiseren in een volgende nieuwbouw of renovatie. “Het wordt geen afvinklijstje. De tool moet handvaten bieden zodat de bouw dicht bij de eisen van het ontwerp blijft en voldoet aan de behoeften van de toekomstige bewoners. Die handvaten zijn niet statisch en de voorwaarden liggen nooit vast. Dat kan ook niet. Een ruimte is nooit af en bewoners zijn heel divers. Er blijft continu beweging en verandering optreden.”

Tijdens haar laatste maanden is Joyce bezig om te toetsen in hoeverre haar toepassingen de bewoners helpen. Dat doet ze aan de hand van onderzoek en kleine experimenten. Echt harde cijfers verwacht ze niet. “Het gaat om een klein aantal bewoners en dat maakt het lastig om de bevindingen getalsmatig te onderbouwen.”

Toch heeft ze de indruk dat kleine nuances de woonomgeving prettiger maken. Zoals de individuele kamerdeur die voor iedere bewoner verschilt. “Als ik in de groepsruimte iemand vraag waar zijn of haar kamer is, loop ik met de bewoner over de gang. Het kost soms moeite, maar dan vindt hij of zij toch aanknopingspunten die eraan herinneren waar ‘thuis’ is. Het lijkt misschien klein, maar voor mensen met een vorm van dementie, het personeel en de naaste familie is het enorm waardevol.”

Tekst en foto's | Frits van Otterdijk